حقوقي دريافت شده از پايگاه نشر مقالات |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
دروغ
امير المؤمنينعليه السلام مىفرمايد:
«ان اعظم الخطايا عند الله اللسان الكذوب; (1) .
بزرگترين گناهان نزد خدا، زبان بسيار دروغ گو است.»
زبان دروغ گو داشتن، يعنى دروغ گو بودن. دروغ به وسيله زبان، وجود پيدامىكند و زبان يكى از علل وجودى دروغ است. اگر كسى دروغى بگويد، اين كار بازبانش انجام مىگيرد. اگر زبانى بسيار دروغ گو باشد، دارنده آن زبان، بسيار دروغخواهد گفت.
هر گناهى با عضوى از اعضاى انسان در خارج رخ مىدهد و گناه را مىتوان به آنعضو نسبت داد; چون گناه كار گناه را به وسيله آن عضو انجام داده است. دستخيانتكار داشتن، يعنى دزد و خائن به مال بودن. چشم ناپاك داشتن، يعنى خائن بهناموس بودن. زبان دروغ گو داشتن، يعنى دروغ گو بودن.
سر آن كه زبان پر دروغ، بزرگترين گناه است، در آينده روشن خواهد شد; اكنونبايد معناى دروغ روشن شود.
دروغ، سخن بر خلاف حقيقت است و دروغ گو كسى است كه بر خلاف حقيقت،خبرى مىدهد.
شما اگر گرسنه باشيد و به منزل دوستخود برويد، او براى شما غذا بياورد، شمابگوييد من سير هستم، اين سخن دروغ است، چون بر خلاف حقيقت است; شما نيزدروغ گو هستيد، زيرا بر خلاف حقيقتخبر دادهايد.
كم را بيش گفتن يا بيش را كم گفتن، دروغ است و گويندهاش دروغ گومىباشد، چنان كه بود را نبود و يا نبود را بود خبر دادن دروغ گويى مىباشد و نيزبد را خوب و خوب را بد يا كوچك را بزرگ و بزرگ را كوچك خواندن، دروغخواهد بود.
دروغ از صفات سخن است و دروغ گويى از صفات سخن گو و اين دو هميشه باهم يار نيستند. مىشود سخنى دروغ باشد، ولى گويندهاش دروغ گو نباشد، چنان كهممكن است كسى دروغ بگويد، ولى سخنش دروغ نباشد، بلكه راست و مطابقحقيقتباشد.
شما اگر به وقوع حادثهاى اطمينان پيدا كرديد، در صورتى كه آن حادثه رخ ندادهباشد، هنگامى كه از وقوع آن خبر مىدهيد، شما دروغ گو نيستيد، ولى خبر شمادروغ است. دروغ گو اگر سخن راستى بگويد كه به نظرش بر خلاف حقيقتباشد،خبر او راست است، چون مطابق با واقع است، ولى خودش دروغ گفته، زيرا به نظرخودش بر خلاف حقيقت، سخن گفته است.
در زبان عربى، دروغ را كذب گويند و خبر دروغ را خبر كاذب مىخوانند،چنان كه خود دروغگو را نيز كاذب مىخوانند.
پس در اين زبان، كاذب بودن، هم صفتسخن مىباشد، و هم صفتسخن گو واين اشتراك، ممكن است گاهى موجب اشتباه بشود و به گمان برسد كه هر جا كهخبر كاذب پيدا شود، خبر دهنده هم بايد كاذب باشد، يعنى صفت گفته را به گويندهسرايتبدهند.
نظام، دانشمند نامى قرن سوم در دروغ نظريهاى دارد; او مىگويد:
«دروغ، سخن بر خلاف عقيده است، نه بر خلاف واقع.»
نظام براى اثبات صحت نظريهاش به اين آيه شريفه استدلال مىكند:
«والله يشهد ان المنافقين لكاذبون; (2) .
خدا گواهى مىدهد كه منافقان، دروغ گويند.»
منافقان، شرفياب حضور رسول خداصلى الله عليه وآله مىشدند و عرضه مىداشتند كه ماگواهى مىدهيم كه تو رسول خداصلى الله عليه وآله هستى.
خدا در اين سوره مباركه با پيغمبر خود سخن مىگويد و منافقان را به اومىشناساند. خدا مىفرمايد: وقتى كه منافقان نزد تو آمدند و گفتند كه ما شهادتمىدهيم كه تو رسول خدا هستى، با آن كه خدا مىداند كه تو رسول او هستى وليكنبدان كه منافقان دروغ مىگويند.
بيان استدلال: سخن منافقان كه شهادت به رسالتبود، سخنى بود مطابق حقيقت،ولى خدا آنان را دروغ گو خوانده است.
دروغ گو بودن منافقان از اين نظر است كه آنها اين سخن را از روى ايماننگفتند، بلكه در دل، بر خلاف آن، عقيده داشتند; از اين پى مىبريم كه دروغ، سخن برخلاف عقيده است، نه بر خلاف حقيقت.
گويا دو چيز، موجب اشتباه اين مرد دانا شده كه دروغ را سخن بر خلاف عقيدهپنداشته، نه بر خلاف حقيقت:
1. غفلت از اين كه كاذب هم صفتخبر قرار مىگيرد و هم صفت مخبر; اوپنداشته كه كاذب، تنها صفت مخبر خواهد بود و بس.
2. گمان آن كه ميان خبر دروغ و دروغ گو ملازمه مىباشد و اين صورت بهخاطرش نرسيده كه ممكن استخبر دهنده، دروغ گو باشد، ولى خبرش دروغنباشد، لذا نتيجه گرفته كه دروغ، سخن بر خلاف اعتقاد است، نه بر خلاف واقع.
ولى آيه شريفه اگر دليل بر سخن ما نباشد، سخن نظام را اثبات نمىكند، زيراسخن منافقان، راست و عين حقيقتبود، ولى خود آنها در اين حقيقت گويىدروغ گو بودند، چون كلامشان را بر خلاف واقع مىپنداشتند.
علماى بيان، استدلال نظام را چنين ابطال كردهاند كه منافقان، دروغ گوى درشهادت دادن بوده‌اند.
طاووس يمنى كه از بزرگان برادران اهل سنت مىباشد و براى خويش مقامشامخى در دانش قائل بوده، به پندار خود معمايى درست كرده بود، آن را از حضرتامام باقرعليه السلام بپرسيد:
كدام مردمى بودند كه شهادت به حق دادند، ولى در عين حال دروغ گو بودند؟
امام فرمود: آنان منافقان بودند، در موقعى كه به رسول خداصلى الله عليه وآله عرض كردند ماشهادت مىدهيم كه تو رسول خدايى با آن كه گفته آنها راستبود، ولى خود آنهادروغ گو بودند. (3) .
منافقان كسانى بوده‌اند كه در زبان، اظهار اسلام مىكردند و خود را پيرورسول خداصلى الله عليه وآله مىخواندند، ولى در دل، دشمن آن حضرت بودند و پيامبرىحضرتش را انكار مىكردند. قرآن آنان را چنين معرفى مىكند:
«برخى از مردم مىگويند كه ما به خدا و روز قيامت ايمان آوردهايم، ولى آنهامؤمن نيستند و مىخواهند خدا و مسلمانان را گول بزنند; آنها خودشان راگول مىزنند و بس، ولى نمىفهمند.» (4) .
«وقتى كه مسلمانان را مىبينند، مىگويند ما ايمان آوردهايم، وقتى كه با همكيشانپليد خود مىنشينند، مىگويند ما با شماييم و مسلمانان را مسخره مىكنيم; خدا همآنها را مسخره مىكند و آنان را رها مىكند تا در اين گمراهى همچنان سر گردانبمانند; اينها كسانى هستند كه هدايت و رستگارى را داده، ضلالت و گمراهى راخريدهاند و تجارتشان سود نكرده است.» (5) .
منافقان چهار دسته بوده‌اند:
دستهاى از روى طمع و براى رسيدن به مال و مقام در اسلام داخل شدند. در مياناين دسته، كسانى بودند كه خبر ظهور پيغمبر اسلام از كاهنان عرب به آنهارسيده بود، آنها از موفقيتهاى آن حضرت در آينده اطلاع داشتند، اينان مردمهشيارى بودند و با نقشه كامل در اسلام داخل شدند.
دسته دوم كه زيركى دسته اول را نداشتند، هنگامى كه فتوحات اسلام را ديدند،اسلام آوردند; پيدايش اين دسته، پس از غزوه بدر بود.
دسته سوم، بر اثر فشار محيط و عدم مساعدت اوضاع و احوال با ماندن آنها دركفر به اسلام رو كردند; اين دسته بيشتر اهل مدينه بودند.
دسته چهارم، كسانى بودند كه پس از ايمان آوردن، سست عقيده شده و بى دين ولا مذهب گرديده بودند، ولى طمع يا وضع محيط به آنها اجازه نمىداد كه كفر باطنىخود را آشكار كنند و به طور علنى با پيغمبر اسلام به مخالفتبرخيزند.
منافقان را در ميان پيروان رسول خداصلى الله عليه وآله بايد ستون پنجم كفر ناميد. آنها در ميانمسلمانان ايجاد اختلاف مىكردند و روحيه سربازان اسلام را ضعيف مىكردند، درزير پرده با كفار روابط داشتند.
وقتى كه رسول خداصلى الله عليه وآله به قصد دفاع كفار از مدينه براى غزوه احد خارج شد،«عبدالله بن ابى» سر دسته منافقان مدينه با حضرتش مخالفت كرد و پيشنهاد كرد كهدر مدينه بمانيد و دفاع كنيد. در اين پيشنهاد به قدرى اصرار ورزيد كه كارشان باسعد بن معاذ، رئيس عشيره اوس به مشاجره كشيد.
آيا منظور عبدالله از اين پيشنهاد، تخطئه رسول خداصلى الله عليه وآله و سبك كردن اوامر آنحضرت، پيش مسلمانان بود؟ آيا منظورش ايجاد شكاف و اختلاف ميان مسلمانانبود؟ آيا مىخواست وقتحمله كفار به مدينه، دروازهها را بگشايد و سپاه دشمن راوارد شهر كند؟
وقتى كه نقشهاش نقش بر آب گشت و پيغمبر اسلام با سپاه هزار نفرى اشاز مدينه خارج شد، عبدالله نقشه ديگرى كشيد و خود را در زمره لشكر اسلامقرار داد. در ميان راه به يك بار با سيصد نفر از همكيشانش از سپاه دين جدا شده وبه مدينه باز گشت. (6) .
بايستى بزرگى اين خيانت را در نظر آورد كه بازگشتيا فرار يك سوم سپاه،آنهم به سرعت، چگونه روحيه سربازان را متزلزل مىكند، آن هم سربازانى كه ازفرمانده خود هيچ گونه بيمى نداشته باشند.
غزوه احد شروع شد. در آغاز، بر اثر رشادت و فداكارى اميرالمؤمنينعليه السلام فتحنصيب مسلمانان گرديد و كفار فرار كردند، ولى همين كه مسلمانان به جمع كردنغنيمتهاى جنگ مشغول شدند، كفار قريش، نيروى پراكنده خود را گرد آورده وناگهان از پشتسر بر مسلمانان تاختند. مردمانى كه سلاح را كنار گذاشته بودندو به جمع آورى غنايم مشغول بودند، از اين غافل گيرى پريشان شدند وپابه فرار گذاشتند. از سپاه هفتصد نفرى به جز شصت هفتاد نفر استقامت نكردند و ازاين گروه به جز دو تن، همگى شهيد شدند; آن دو يكى علىعليه السلام بود و ديگرىابو دجانه انصارى.
علاوه بر بازگشت عبدالله، كه خود روحيه سربازان اسلام را ضعيف كرده بود،غافلگيرى كفار نيز موجب تضعيف بيشتر روحيه آنان گرديد، در نتيجه،رسول خداصلى الله عليه وآله در پيش دشمن تنها ماند و بزرگترين خطر، متوجه هستى اسلامگرديد.
طبرى مىنويسد: عدهاى از فراريان، تصميم گرفتند كه به وسيله عبدالله بن ابى ازابوسفيان رئيس كفار امان بگيرند!
از اين مطلب چند نكته دقيق تاريخى استفاده مىشود:
يكى آن كه عبدالله بن ابى با ابوسفيان، روابط صميمانه داشتند و گرنه چنين توقعىاز وى صحيح نبود.
ديگر آن كه در ميان كسانى كه با رسول خداصلى الله عليه وآله ماندند و قبل از شروع جنگبازنگشتند، منافقانى موجود بوده‌اند كه با عبدالله روابط صميمانه داشتهاند، چه اگرصميميتى در كار نبود، انتظار ميانجى گرى از او بى جا بود.
سوم آن كه، اينها از منافقان مدينه نبودند، بلكه منافقانى از مردم مكه بودند كه ازابو سفيان بر خويش بيم داشتند، چون منطقه نفوذ ابو سفيان، تنها مكه بود.
احتمال ديگرى كه در كار هست، اين است كه اينان با عبدالله هم پيمان بوده‌اند كهاز ميدان نبرد فرار كنند و رسول خدا را به كشتن دهند.
نكته ديگرى كه استفاده مىشود اين است كه نفاق اينان، از نفاق منافقان مدينهپنهانتر بوده، چون آشكارا با آنها هم كارى نمىكردند، بلكه در سر با آنان بودند.
«و اذا خلوا الى شياطينهم قالوا انا معكم; (7) .
وقتى كه شيطانهاى خود را در نهان مىبينند، مىگويند ما با شما هستيم.»
مطلبى كه جلب نظر مىكند، روابط صميمى عبد الله با ابو سفيان بوده، به طورىكه ابو سفيان، شفاعت او را در باره مكهاىها مىپذيرفته و امان مىداده.
آيا اين روابط صميمانه، برخاسته از چه بوده؟ چون تاريخ نمىگويد كه اين دوقبل از اسلام روابطى داشتهاند; اضافه بر اين، قبل از اسلام، ابو سفيان شخصيتىنداشته است.
آيا عبدالله بعد از اسلام به ابو سفيان خدماتى كرده؟ آيا به گردن او حقوقى داشته كهابو سفيان نمىتوانسته تقاضاى عبدالله را نپذيرد؟
1) فيض كاشانى، المحجة البيضاء، ج 5، ص 243.
2) منافقون (63) آيه 1.
3) عوالم العلوم، ج 11، ص 318.
4) بقره (2) آيات 8 - 9.
5) بقره (2) آيات 14 - 16.
6) سيره ابن هشام، ج 3، ص 64، ط، المكتبة العلمية بيروت.
7) بقره (2)، آيه 14.
|
|
آزادى
آزادى و آزادگـى ، مرادف واژه (حرّيت ) و (آزاده ) مرادف (حرّ) در زبان عربى است . حرّ به مـعـنـاى بـرگـزيـده هـر چـيـز و انـسـان كـريـم نـيـز آمـده اسـت ، واژه مقابل آزادى بندگى ، رقيّت ، عبوديت ، اسارت و اجبار است .1
آزادى اين چنين در اسلام معنا شده است :
اسـلام ، قـانـون خويش را نخست بر اساس توحيد سپس بر اخلاق نيكو بنا نهاده و هر چيزى كه مـتـعـلق بـه انـسـان اسـت يا انسان به نحوى بدان وابسته است ، حكمى از احكام شرع را با خود دارد. خـواه خـرد بـاشـد يـا كـلان ، فـردى بـاشـد يـا اجـتـمـاعـى ، و آزادى بـه مـعـنـاى مـتداول آن در جهان امروز، جايى در اسلام ندارد. آزادى در اسلام به معناى رهايى از بندگى غير خدا (و تنها بندگى خدا) است ، چنين عنوانى گر چه يك كلمه بيش نيست ، ولى از گستره وسيعى بـرخـوردار اسـت كـه بـا آزادى ديـگـر مـكـاتـب هـرگـز قابل قياس نيست .2
بـر اين اساس ، انسان تا در وادى بى خدايى و خارج از محدوده اطاعت به سر مى برد، گر چه در ظـاهـر از قـيـد و بندهاى شرع ، خود را رها مى بيند، ولى در واقع در هزاران نوع دام آشكار و نـهـان گـرفتار است و گوسفند بى شبانى را مى ماند كه علاوه بر حيرت و سرگردانى ، هر لحـظه ممكن است چنگال درنده بى رحمى به زندگى اش پايان دهد، ولى اگر به وادى عبوديت گـام نهد و مهر بندگى خدا را بر پيشانى زند، همه خطرهاى خانمان سوز و ضدّ آزادى را پشت سر نهاده به آزادى واقعى دست مى يابد.
نتيجه اينكه ، در اسلام (بندگى خدا) عين (آزادى ) و نافرمانى خدا مساوى با بردگى است .
آزادى معنوى و اجتماعى
از نـظـر روان شـنـاسـى اسـلامـى ، انـسـان در مـسـيـر زنـدگـى بـا دو نـوع عـامـل مـزاحـم : درونـى و بـيـرونـى درگـيـر اسـت ؛ گـروه نـخـسـت عـبـارتـنـد از رذائل اخـلاقـى و خـواهـش هـاى نـفـسـانـى كـه شـرافـت ، انـسـانـيـت ، عـقـل و وجـدان انـسـان را اسـير خويش مى سازند. آزادى اى كه انسان در اين مصاف از دست مى دهد (آزادى معنوى ) نام دارد.
عـوامـل بـيـرونى نيز عبارتند از انسان هاى قلدر و استثمارگر كه با سوء استفاده از توانمندى خـويـش ، انـسـان هاى ضعيف را به بردگى مى كشند و با مكيدن خون آنها، به زندگى خويش ، زرق و بـرق بـيشترى مى دهند و عرصه را بر آنها تنگ مى كنند تا خود راحت تر زندگى كنند. آنـچـه كـه انـسـان ها در برابر اين قلدران و زور مداران از دست مى دهند، (آزادى اجتماعى ) است .3
جـايـگاه آزادى معنوى ، در اخلاق فردى است و آنچه اينجا پى مى گيريم (آزادى اجتماعى ) است با اين تذكّر كه آزادى اجتماعى مولود آزادى معنوى است و بدون آن معنا پيدا نمى كند.
نگرش اسلام به آزادى
هـمـان گـونـه كـه يـاد شـد، تـوحـيـد و فـضـائل اخـلاقـى ، دو ركـن اسـاسـى شـريـعت اسلام را تشكيل مى دهند و اين دو تضمين كننده آزادى هاى فردى و اجتماعى انسانند و تاءمين همه ابعاد آزادى ، از افـتخارات اسلام به شمار مى رود؛ در ديدگاه اميرمؤ منان (ع ) خداوند سبحان سرشت انسان را با آزادى عجين كرده است :
(لا تكَوُنَنَّ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللّهُ سُبْحانَهُ حُرّاً)4
هرگز بنده ديگرى نشو؛ در حالى كه خداوند سبحان ، تو را آزاد آفريده است .
بـر ايـن اسـاس ، نـظام تكوين و قوانين اسلامى بر حرّيت انسان استوار است و اگر كسانى راه بـردگـى را بـپـيـمـايـنـد هم در جهت مخالف فطرت و وجدان خويش ، گام برداشته اند و هم بر خلاف خواست خدا عمل كرده اند.
از سوى ديگر، در جهان بينى اسلامى ، انسان در انتخاب راه زندگى نيز آزاد است :
(اِنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ اِمّا شاكِراً وَ اِمّا كَفوُراً)5
ما راه را به او نشان داديم ، خواه سپاسگزار باشد يا ناسپاس !
چـنـانـكـه (اصـل آزادى ) را در مـنشور جهانى خويش نيز گنجانده و به همه پيروان اديان الهى اعلام مى كند:
(قُلْ يا اَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا اِلَى كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ اَلا نَعْبُدَ اِلاّ اللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لانَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دوُنِ اللّهِ...)6
بـگو، اى اهل كتاب ، بياييد به سوى سخنى كه ميان ما و شما يكسان است (و آن ) اين كه جز خدا را نـپـرسـتـيم و چيزى را همتاى او قرار ندهيم و برخى از ما برخى ديگر را به جاى خداوند به خدايى نگيرد.
تاءمين اصل آزادى
اسـلام ، پـس از طـرح آزادى بـه عـنـوان يـك اصل فراگير و خدشه ناپذير، ضمن دفاع از آن ، جـايـگـاه ويـژه اى در بـرنامه ريزى هاى زيربنايى خود، بدان اختصاص مى دهد. كه برخى از نمودهاى آن را به اختصار توضيح مى دهيم :
الف ـ توحيد
جمله ارزشمند (لا اله الاّ الله ) شعار توحيد و عصاره معارف اسلامى است كه هربامدادان و شبان گـاهـان ، جان هاى مؤ منان را با نسيم آن مى نوازد و مؤ من با زمزمه چنين شعارى در واقع ، آزادى را مـزمـزه مـى كـنـد و مـوحّد حقيقى ، آزاده واقعى نيز هست چنانكه آيه شگرف (اِيّاكَ نَعْبُدُ وَ اِيّاكَ نـَسْتَعينُ) نيز در هر نمازى ، انسان را از هر گونه وابستگى مى رهاند و به خدا مى رساند و به همين دليل ، زيباترين پرستش ، از آنِ آزادگان است ؛ حضرت امام حسين (ع ) مى فرمايد:
(...اِنَّ قَوْماً عَبَدوُا اللّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبادَةُ الاَْحْرارِ وَ هِىَ اَفْضَلُ الْعِبادَةِ)7
گـروهـى خـداونـد را سـپـاسـگـزارانـه عبادت مى كنند، كه اين عبادت ، عبادت آزادگان و بهترين شكل عبادت است .
ب ـ ولايت
اصـيـل تـريـن وظـيـفـه سفيران الهى و جانشينان آنها، آزاد ساختن انسان ها از همه قيدو بندهاست . قرآن درباره اين رسالت پيامبر مى فرمايد:
(... وَ يَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَ الاَْغْلالَ الَّتى كانَتْ عَلَيْهِمْ....)8
(پيامبر) بارهاى سنگين و زنجيرهايى را كه بر آن هاَبود، (از دوش و گردنشان ) برمى دارد.
امير مؤ منان (ع ) نيز مى فرمايد:
(سـَمـِعْتُ رَسوُلَ اللّهِ (ص ) يَقوُلُ: اَنَا وَ عَلِىُّ اَبَوا هذِهِ الاُْمَّةِ وَ لَحَقُّنا عَلَيْهِمْ اَعْظَمُ مِنْ حَقِّ اَبَوَىْ وِلادَتـِهـِمْ فـَاِنـّا نـُنْقِذُهُمْ، اِنْ اَطاعُونا، مِنَ النّارِ اِلى دارِ الْقَرارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِيَّةِ بِخِيارِ الاَْحْرارِ)9
از رسـول خـدا(ص ) شـنـيـدم كـه مـى فـرمـود: مـن و على ، پدران اين امّت هستيم و حقّ ما بر مردم ، بـزرگ تـر از حق پدر و مادرى است كه آنان را به دنيا مى آورند. چرا كه ما مردم را ـ اگر از ما اطـاعـت كـنـنـد ـ از درون آتـش بـه سـراى پـايـدار رهـايى مى بخشيم . و از بردگى رهانيده به بهترين آزادگان ، ملحقشان مى سازيم .
و به همين جهت در زيارت نامه امام على (ع ) آمده است :
(اَلسَّلامُ عَلى والِى الاَْحْرارِ)10
درود بر رئيس و سرپرست آزادگان .
كيست مولا آنكه آزادت كند
بند رقّيّت ز پايت وا كند.11
شـرط (عـدالت ) در مـناصب دينى همچون ولايت ، مرجعيت ، امامت جمعه و جماعت ، قضاوت و شهادت و... نـيـز تـداعـى كـنـنده آن است كه رهبران خرد و كلان جامعه اسلامى بايد از روحيه آزادمنشى و وارسـتـگى برخوردار باشند تا بتوانند چنين منشى را در جامعه تقويت كنند و زيردستان خود را نيز آزاده بار آورند.
ج ـ اخلاق اسلامى
مسلمانان وظيفه دارند با خودسازى و تزكيه نفس ، نخست در كسب آزادى معنوى بكوشند، سپس به عـرصـه آزادى هـاى اجـتـمـاعـى پـا بـگـذارنـد. وارسـتـگـى از رذائل اخـلاقى و آراستگى به فضائل آن ، زنجيرهاى وابستگى انسان را يكى از پس از ديگرى پـاره مـى كـنـد و او را به قلّه آزادگى مى رساند. انسان آزاده ، به آزادى ديگران نيز احترام مى گذارد و انسان هاى آزاد منش ، جامعه آزاد را تشكيل مى دهند. از اين رو، امام على صلوات الله عليه ، تقوا را رمز آزادى و رهايى مى داند و مى فرمايد:
(فـَاِنَّ تـَقـْوَى اللّهِ مـِفـْتـاحُ سـَدادٍ وَ ذَخـيـرَةُ مـَعـادٍ وَ عـِتـْقٌ مـِنْ كـُلِّ مـَلَكـَةٍ وَ نـَجـاةٌ مـِنْ كـُلِّ هَلَكَةٍ)12
همانا تقواى الهى كليد گشايش هر درى ، اندوخته قيامت ، آزادى از هر عادت (زشت ) و نجات از هر تباهى است .
مـتـّقـيـان بـا پـشـت پـا زدن بـه زرق و بـرق دنـيـا بـه درجـه اى از مـنـاعـت طـبـع و آزاد مـنـشـى نايل مى شوند كه كاه و طلا پيش چشمشان يكسان مى شود.
رسـول اكـرم (ص )، روزى از اصـحـاب صـفـّه ديـدن مـى كـرد، يـكـى از آنـان عـرض كـرد: يـا رسول اللّه ! من از دنيا دل بريده ام و سنگ و طلا نزد من يكسان شده است !
پيامبر فرمود: تو اينك ، حرّ و آزاده اى !13
د - قوانين و روابط اجتماعى
احـكـام و مـقـررات اسـلامـى ، بويژه روابط اجتماعى آن به گونه اى طرّاحى شده كه كم ترين خـدشـه اى به روحيه آزاد منشى افراد و آزادى اجتماعى ، وارد نيايد؛ مسلمانان در چارچوب قوانين اسـلام ، از آزادى كـامل برخوردارند و هيچ كس حق ندارد آزادى مشروع آنها را محدود يا مشروط كند، به طور مثال :
ـ هـر كـسـى در انـتـخـاب شـغـل ، مـحـلّ سـكـونـت ، ازدواج ، كـسـب و تـجـارت ، انـتـخـاب قـاضـى ، وكيل ، وكيل مدافع و مانند اينها آزاد است .
ـ مـال ، جان ، ناموس و آبروى شهروندان مسلمان ، كاملا" محترم و محفوظ است و هيچ كس مجاز نيست بدون و مجوز شرعى ، كم ترين اهانتى به آنان بكند، يا زيانى به آنها برساند.
ـ همه در برابر قانون يكسانند و اسلام هيچ گونه امتياز نژادى ، اجتماعى ، سياسى ، اقتصادى و... را ـ كه به نحوى آزادى ديگران را محدود مى كند ـ به رسميت نمى شناسد.
ـ قوانين مدنى اسلام به طور واقع بينانه و منصفانه از مظلوم دفاع مى كند، تا در برابر ظالم ايستادگى كرده ، حقش را بگيرد و آزادى خدادادى اش سلب نگردد.
ـ قـوانـيـن جـزايـى اسـلام ، بـشـدت ، گـلوى نابكاران را مى فشارد، تا امنيت و آزادى ديگران را نگيرند و مردم با پشت گرمى به قانون ، احساس آرامش كنند.
ـ به مردم اجازه مى دهد كه براى احقاق حقوق خويش از هيچ كوششى فروگذار نكنند، در برابر مـتـجـاوزان بـه حريم آزادى مردانه قيام كنند و مانند سرور آزادمردان ـ سيد الشهداء(ع ) ـ فرياد برآورند :
(لا وَاللّهِ لا اُعْطيهِم بِيَدى اِعْطاءَ الذَّليلِ وَ لا اَفِرُّ فِرارَ الْعَبيدِ)14
نه ، به خدا سوگند! با خوارى ، دست بيعت به آنان نمى دهم و مانند بردگان نيز فرار نمى كنم !و... .
نشانه هاى آزادمردان
فرد و جامعه اى كه از آزادگى برخوردار باشد، بايد به طور طبيعى ، آثار آن را نيز از خود بروز دهد چرا كه (از كوزه همان برون تراود كه در اوست ) برخى از نشانه هاى آزادگى چنين است :
1ـ پايمردى
امام صادق (ع ) فرمود :
آزاده ، در هـر حال آزاده است ؛ اگر گرفتارى برايش پيش آيد، صبر مى كند، اگر مصيبت ها بر او فـرو ريـزد، قـامـتـش را نـمـى شـكـنـد، اگـر اسـيـر و مـقـهـور گـردد و راحـتـى اش به سختى بدل شود ـ مانند يوسف صدّيق (ع ) ـ آزادى اش آسيبى نمى بيند...15
2ـ كسب حلال
انسان يا جامعه آزاده ، هرگز به خود اجازه نمى دهد كه از راه هاى نامشروع امرارمعاش كند، يا با زد و بـنـدهـاى اقـتـصـادى ، خـون ديـگـران را بـه شـيـشـه كـشـد، بـلكـه بـا جـوانـمـردى از راه حلال ، زندگى خويش را اداره مى كند، چنانكه مولاى آزادگان ـ امام على (ع ) ـ فرمود:
(مِنْ تَوْفِيقِ الْحُرِّ اكْتِسابُهُ الْمالَ فى حِلِّهِ)16
كسب در آمد حلال ، از توفيق هاى انسان آزاده است .
3ـ فضائل اخلاقى
آزادگـى و سـجـايـاى اخـلاقـى ، تـاءثـيـر مـتـقـابـل در يـكـديـگـر دارنـد و هـمـان گـونـه كـه فـضـائل ، ريـشـه حـرّيـت هـسـتـنـد آزادگـى نـيـز بـرخـى فـضـائل را در پى مى آورد، همانند: خوشرويى ، حيا و عفّت ، و فا و تدبير و غيره . امام صادق (ع ) در روايتى به برخى از آنها اشاره كرده مى فرمايد:
پـنـج خـصـلت اگـر در كـسى نباشد، چندان سودى نخواهد داشت ؛ وفا، تدبير، حيا و حسن خلق و پنجمين آنها ـ كه همه اين خصلت ها را در خود دارد ـ آزادگى است .17
4ـ دورى از زشتى ها
آزادمـنـشى ، با گناه ، شهوت پرستى و هر كار زشت و ننگ آورد ديگرى ناسازگاراست ، از اين رو، آزادگان هيچ گاه گرد چنين كارهايى نمى گردند؛ زيرا همان گونه كه يادآور شديم دورى از رذئل اخلاقى شرط اساسى دستيابى به آزادگى مى باشد و به تعبير امام صادق (ع ):
(اِنَّ صاحِبَ الدّينِ... رَفَضَ الشَّهَواتِ فَصارَ حُرّاً)18
شخص متديّن ، از شهوات ، دورى گزيده تا آزاده گشته است .
و آلودگـى بـه گـنـاه و شـهـوت بـه مـعـنـاى بـازگـشـت از مـسـيـر آزادگـى اسـت و بـه هـمـيـن دليل اميرمؤ منان سلام الله عليه مى فرمايد:
(جَمالُ الْحُرِّ تَجَنُّبُ الْعارِ)19
جلوه زيبايىِ انسان آزاده ، در پرهيز از ننگ و عار است .
امانت دارى
(امـانت ) به معنى وديعه ، گرو و رهن ، راستى و درستى ، و (امانت دارى ) به معنى درستى ، امين بودن و ديندارى آمده است .20
از نـظـر عـقل و منطق ، راستى و درستى و پس دادن به موقع امانت كارى ارزشمند و لازمه انسانيت است كه فطرت پاك انسان ها پايبندى به آن را طالب و از خيانت در امانت ، سخت منزجر است .
در فـرهـنـگ اسـلام نـيـز (امانتدارى ) جزو اصول و پايه هاى اخلاقى شمرده شده و بگونه اى شگفت مورد تاءكيد قرار گرفته است . قرآن مجيد مى فرمايد:
(فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْيَؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ اَمانَتَهُ وَ لْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ)21
اگـر كـسى از شما ديگرى را امين دانست ، آن كسى كه امين شمرده شده بايد امانت وى را باز پس دهد و بايد از خداوند كه پروردگار اوست پروا كند.
(اِنَّ اللّهَ يَاءْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدّوُا الاَْماناتِ اِلى اَهْلِها)22
خداوند به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبانش بازگردانيد.
خـداونـد در آيـه اوّل از فـرد مـسـلمان و در آيه دوم از عموم مسلمانان مى خواهد كه امين باشند و در امانت ، خيانت نورزند و وديعه را، هر چه باشد، به صاحبش برگردانند.
اميرمؤ منان (ع ) نيز، امانتدارى را مهمترين ويژگى مسلمان دانسته و فرموده است :
(رَاءْسُ الاِْسْلامِ الاَْمانَةُ)23
امانتدارى در راءس دستورات ـ يا برنامه هاى ـ اسلام است .
در سخنى ديگر، اداى امانت را در راستاى تكميل دين دانسته و فرموده است :
(مَنْ عَمِلَ بِالاَْمانَةِ فَقَدْ اَكْمَلَ الدِّيانَةَ)24
هر كس امانتدارى كند، ديندارى را كامل كرده است .
نـظـر بـه ايـن كـه قـبول يا ردّ امانت تا قبل از تحويل گرفتن آن ، در اختيار انسان است ، بايد ابـتـدا قـدرى دربـاره آن بـيـنـديـشـد و اگـر تـوان اداى آن را در خـود نـمـى يـابـد، از اوّل آن را نـپـذيـرد و در جـايـگـاه شـريـف امـانـتـدارى وارد نـشـود كـه بـعـهـدهـا بـه سـبـب سـهـل انـگـارى يـا نـاتـوانـى و بـى ارادگـى بـه ايـن اصل مهم اخلاقى پشت پا نزند.
انواع امانت
امـانـت هـايـى كـه در اخـتـيـار انـسـان قـرار مى گيرد، ممكن است از سوى خدا، پيامبر و امام يا مردم باشد. پس امانت بر سه نوع است :
الف ـ امانت الهى
قرآن مجيد بر عرضه امانت خدا به انسان ، تصريح دارد:
(اِنـّا عـَرَضـْنَا الاَْمانَةَ عَلَى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ وَ الْجِبالِ فَاَبَيْنَ اَنْ يَحْمِلْنَها وَ اَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الاِْنْسانَ اِنَّهُ كانَ ظَلوُماً جَهوُلاً)25
مـا امـانـت را بـر آسـمـان هـا و زمـيـن و كـوه هـا عـرضـه داشـتـيـم ، از تـحـمـل آن سـربـاز زدنـد و از آن ترسيدند ولى انسان آن را برداشت راستى او ستمكارى نادان بود.
مرحوم علامه طباطبايى فرموده است : (مراد از امانت در اين آيه ، ولايت الهى است .)26
برخى مفسران عقيده دارند كه (امانت الهى ) شامل تمامى تكاليف الهى ، اعضاء و جوارح ، قواى بشرى و هر نعمت و مالى كه از سوى خدا نصيبش گشته ، مى شود.27
معناى ديگر اين سخن آن است كه تمام نعمت هاى تشريعى و تكوينى ، امانت هاى الهى محسوب مى شوند كه انسان به عنوان امين ، آنها را در اختيار گرفته است .
ب ـ امانت پيامبر(ص )
رسول خدا(ص ) نيز به عنوان رهبر اسلام امانت هايى را به امّت سپرده است . ازجمله خود، بارها فرمود:
(اِنـّى تـارِكٌ فـيـكـُمُ الثَّقـَلَيـْنِ: كـِتـابَ اللّهِ وَ عـِتـْرَتـى وَ لَنْ يـَفـْتـَرِقـا حـَتـّى يـَرِدا عَلَىَّالْحَوْضَ)28
همانا من دو چيز گرانبها در ميان شما (به امانت ) مى گذارم : كتاب خدا و خاندانم و اين دو هرگز از هم جدا نمى شوند تا آنكه كنار حوض (كوثر) نزد من آيند.
ايـن دو گنجينه گرانبها، وديعه پيامبرند كه مسلمانان وظيفه دارند از آنها به شايستگى مراقبت كـنـنـد. هـمين طور سنت و سخنان حكمت آميز آن حضرت و بالتبع امامان نيز بايد مورد دقت و حفاظت قـرار گـيـرد و بـا جـدّيـت و صـداقـت بـه نـسـل بـعـد تـحـويـل گـردد و هـر گـونـه مـمـاشات و سـهل انگارى در صيانت از اسلام ناب محمدى از جانب هر شخص و گروهى ، خيانت آشكار و جبران ناپذيرى است كه لعنت خدا و فرشتگان را در پى خواهد داشت .
ج ـ امانت مردم
امـانـتـگـذارى و امـانـتدارى ، از لوازم زندگى اجتماعى است كه همواره در ميان جوامع بشرى رواج داشـتـه و بـه تناسب افراد و موقعيت ها، تنوع و دگرگونى يافته است . امانت گاهى يك مطلب علمى ، راز نظامى ، فرمول صنعتى و گاهى سخنى يا چيزى نفيس و گرانبها و... بوده است .
تنوّع در امانتدارى
هر امانتى ، امانتدارىِ مناسب خود را مى طلبد به اين بيان كه حفاظت و نگهدارى امانت الهى آن است كـه ولايـت الهى را در مسير خود قرار دهد. بطور مثال وفادارى و پيروى فكرى و عملى خويش را نـسـبـت بـه رهـبـرى الهـى ابـراز دارد و از پيروى ديگران كه خيانت محسوب مى شود بپرهيزد و رهـبـران الهـى نيز نسبت به مقام ولايت امين هستند، چنان كه حضرت صادق (ع ) در تفسير آيه (اِنَّ اللّهَ يَاءْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدّوُا الاَْماناتِ اِلى اَهْلِها)29 فرمود:
(اَمَرَ اللّهُ الاِْمامَ الاَوَّلَ اَنْ يَدْفَعَ اِلَى الاِْمامِ الَّذى بَعْدَهُ كُلَّ شَىْءٍ عِنْدَهُ)30
خـداونـد بـه امـامِ نـخـسـت ، فـرمـان داده اسـت كه هر چه (از ودايع امامت ) نزد اوست به امام بعدى تحويل دهد.
امانتدارى نسبت به جوارح و اعضا نيز به اين است كه آنها را در اطاعت و عبادت خدا به كار گيرد و نـعـمـت هـاى الهـى را در معصيت و نافرمانى او صرف نكند، هنگام انجام دستورات خدا و پرداخت حـقـوق واجـب او مـتـوجـه بـاشـد كـه در حـال ردّ امـانـت اسـت و آن را تـمـام و كـامـل بـپـردازد، چـنـان كـه در حـالات امـيـرمـؤ مـنـان (ع ) نقل شده كه هنگام نماز، سخت پريشان و مضطرب مى شد و رنگش تغيير مى كرد، مى پرسيدند، اى امـيـرمـؤ مـنـان چه شده است ؟ مى فرمود: (وقت نماز رسيده ؛ وقت اداى امانتى كه خدا آن را بر آسمان ها و زمين عرضه كرد و آنها ترسيدند (كه آن را بپذيرند).31
امـانـتدارى نسبت به قرآن ، قرائت ، احترام گزاردن و به كار بستن آن است و در مورد سنت نبوى نـيـز بـه كـار بـسـتـن سـخـنـان آن بـزرگـوار و اطـاعـت از اوامـر و نـواهـى آن رسول بزرگ الهى ، طرز صحيح اداى امانت است .
قرآن مجيد خبر مى دهد كه روز قيامت ، رسول اكرم (ص ) ازامّت خود نزد خدا چنين گله مى كند:
(وَ قالَ الرَّسوُلُ يا رَبِّ اِنَّ قَوْمِى اتَّخَذوُا هذَا الْقُرآنَ مَهْجوُراً)32
پيامبر گفت : پروردگارا، قوم من اين قرآن را رها كردند.
نسبت به امانت هاى مردمى نيز بايد اقدامى شايسته انجام گيرد، اگر امانت ، گوهرى گرانبها و نـفـيـس اسـت بـايـد در جـاى محكم و امنى از آن محافظت شود و اگر سخنى سربسته و سرّى است بايد در صندوق سينه نگهدارى شود و مانند آن .
امانتدارى ، شاءن پيامبر و امام
نظر به اينكه امانتدارى از اصول اخلاق انسانى و مورد سفارش فراوان خداست ، طبيعى است كه رهبران الهى از آن بهره كافى داشته و بيش از ديگران به آن پايبند باشند، از اين رو خداوند همه فرستادگان خود را به چنين زينتى آراسته است . امام ششم (ع ) فرمود:
(اِنَّ اللّهَ لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً قَطُّ اِلاّ بِصِدْقِ الْحَديثِ وَ اَدَاءِ الاَْمانَةِ)33
خداوند هيچ پيامبرى را جز به راستگويى و اداى امانت برنينگيخت .
چنين بود كه پيامبر بزرگ اسلام حتى پيش از بعثت از سوى مردم لقب (امين ) گرفته بود.
امام صادق (ع ) در اين باره فرمود:
(... ديـنـُهـُمُ الْوَرَعُ وَ الصِّدْقُ وَ الصَّلاحُ وَ الاِْجـْتـِهـادُ وَ اَداءُ الاَْمـانـَةِ اِلَى الْبـِرِّ وَ الْفاجِرِ...)34
ديـن امـامـان ، عبارت است از: ورع ، راستگويى ، صلاح ، كوشش و اداى امانت به (همه افراد، اعم از) نيكوكار و بدكار .
هـمـچـنـيـن آن حـضـرت بـه يـكى از شيعيان فرمود: بنگر كه على (ع ) با چه چيزى به آن مقام و مـنـزلت ، در نـزد رسـول خـدا(ص ) رسـيـد، تـو نـيـز به آن پايبند باش : همانا آن حضرت با راستگويى و امانت بدان مقام دست يافت .35
هـمـچنين به پيروان خويش رهنمود مى دهد كه اگر بخواهند شيعه واقعى باشند، بايد امانتدارى پيشه كنند:
(مـَنْ كـانَ مـِنـّا فـَلْيـَقـْتـَدِ بـِنـا فـَاِنَّ مـِنْ شَاءْنِنَا الْوَرَعُ وَ الاِْجْتِهادُ وَ اَداءُ الاَْمانَةِ اِلَى الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ...)36
كسى كه مى خواهد از ما باشد بايد به مـا اقتدا كند، براستى كه ورع ، كوشش ، اداى امانت به نيكوكار و بدكار از شاءن ماست .
ملاك مسلمانى
ويـژگـى و اهـمـيـّت (امـانـتـدارى ) تـا آنجا مورد توجه اسلام است كه آن را با ايمان ، ملازم و برابر دانسته و ايمان افراد را آن گاه مى پذيرد كه با امانتدارى تواءم باشد. قرآن مجيد آن را از خصوصيات مؤ منان واقعى دانسته و فرمود است :
(وَ الَّذينَهُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعوُنَ)37
آنان كه امانت ها و پيمان خويش را به انجام مى رسانند.
همچنين اميرمؤ منان (ع ) فرمود:
(لا اِيمانَ لِمَنْ لا اَمانَةَ لَهُ)38
كسى كه امانتدار نيست ، ايمان ندارد.
حـضـرت جـواد (ع ) از پـدرانـش از رسـول خـدا(ص ) چـنـيـن نقل مى كند:
(لا تـَنـْظـُروُا اِلى كَثْرَةِ صَلاتِهِم وَ صَوْمِهِمْ وَ كَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْروُفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّيْلِ وَ لكِنِ انْظُروُا اِلى صِدْقِ الْحَديثِ وَ اَداءِ الاَْمانَةِ)39
بـه كـثـرت نـمـاز ، روزه ، حـجّ، كـارهـاى خـوب و نـاله هـاى شـبـانـه آنها نگاه نكنيد، بلكه به راستگويى و امانتداريشان بنگريد (و آن را ملاك مسلمانى آنها قرار دهيد.)
بـنابراين ، حفاظت و نگهدارى امانت و بازگرداندن به موقع آن ، معيار و ميزان مسلمانى افراد و جامعه است كه اگر به آن مقيد باشند داراى اسلام واقعى اند و گرنه ايمان چندانى ندارند.
دامنه امانتدارى
از ويـژگـى هـاى مهمّ امانتدارى ، فراگيرى و شمول آن است كه تحت هيچ شرايطى استثناپذير نـيـسـت و امـانت بايد به صاحب آن اعم از مؤ من و كافر، كوچك و بزرگ ، سياه و سفيد، و دوست و دشمن مسترد گردد.
امام صادق (ع ) فرمود:
ثَلاثَةٌ لا عُذْرَ لاَِحَدٍ فيها، اَداءُ الاَْمانَةِ اِلَى الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ...)40
در (انجام ) سه چيز براى كسى عذرى نيست (اول ) اداى امانت به نيكوكار و بدكار...
امـانـت هـر چـنـد از نـظـر ظـاهـر و ارزش مـادّى كـم بـهـا بـاشـد، قـابـل احـتـرام و پـس دادن اسـت . در ايـن زمـيـنـه امـيـرمـؤ مـنـان (ع ) نقل كرده كه رسول خدا(ص ) ساعتى پيش از ارتحال ، سه بار به من فرمود:
(يـا اَبـَاالْحـَسـَنِ اَدِّ الاَْمـانـَةَ اِلَى الْبـَرِّ وَ الْفـاجـِرِ فـيـمـا قـَلَّ وَ جـَلَّ حـَتـّى فـِى الْخـَيـْطِ وَ الِْمخْيَطِ)41
اى ابـوالحـسـن ، امـانـت را بـه نـيـكـوكـار و بـدكـار پس بده ، كم باشد يا زياد، حتى اگر نخ وسوزنى باشد.
امانت گذار هر چند از نظر فكرى و اجتماعى چهره اى زشت و كريه داشته و مرتكب كردارى شنيع شـده بـاشـد و يـا حـتى حقوقى را بدهكار باشد، هرگز از وديعه اى كه به امانت سپرده محروم نمى گردد.
عـبـداللّه بن سنان گويد: در مسجدى بر حضرت صادق (ع ) وارد شدم در حالى كه آن حضرت ، نـمـاز عـصـر را بـه جاى آورده و رو به قبله نشسته بود. عرض كردم : اى پسر پيامبر! يكى از پـادشـاهـان بـر اسـاس اعـتمادى كه به ما دارد، اموالى را به رسم امانت نزد ما سپرده است . با تـوجـه بـه ايـنـكـه خـمـس آنـهـا را بـه شـمـا نمى پردازد، اجازه مى دهيد ما خمس آنها را به شما بـپـردازيم ؟ امام ، در پاسخ سه بار فرمود: به پروردگار اين قبله سوگند! اگر ابن ملجم ـ قاتل جدّم على (ع ) ـ امانتى به من بسپارد به اوبر مى گردانم !42
و در سخنى ديگر، به شيعيان چنين سفارش مى كند:
(اَدُّوا الاَْمانَةَ وَ لَوْ اِلى قاتِلِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلي (ع ))43
امانت را ادا كنيد گر چه به كشنده حسين بن على (ع ) باشد!
آثار امانتدارى
ايـن اصـل مـهم اخلاقى ، آثار ارزنده اى نيز در پى دارد كه به برخى از پيامدهاى آن اشاره مى كنيم :
الف ـ خير و سلامت
حضرت رضا از پدرانش از رسول خدا(ص ) نقل كرده كه فرمود:
(لا تَزالُ اُمَّتى بِخَيْرٍ ما تُحابُّوا وَ تَهادوُا وَ اَدَّوُا الاَْمانَةَ)44
پـيـروان مـن مادامى كه يكديگر را دوست بدارند و هدايت نمايند و اداى امانت كنند پيوسته در خير خواهند بود.
لقمان حكيم به فرزندش مى گويد:
(اَدِّ الاَْمانَةَ تَسْلِمْ لَكَ دُنْياكَ وَ اخِرَتُكَ)45
امانت را رد كن تا دنيا و آخرتت سالم باشد.
ب ـ راستى و درستى
اگـر افـراد و جـامـعـه امانت يكديگر را حفاظت كنند و در آن خيانت نورزند و همه امانت هاى الهى را پاس دارند، درستى و راستى فزونى خواهد يافت .
امير مؤ منان (ع ) فرمود:
(اِذا قَوِيَتِ الاَْمانَةُ كَثُرَ الصِّدْقُ)46
وقتى امانتدارى تقويت گردد راستى فزونى مى يابد.
ج ـ روزى و ثروت
رسول خدا(ص ) فرمود:
(اَلاَْمانَةُ تَجْلِبُ الْغَناءَ)47
امانتدارى ثروت فراوان مى آورد.
امام على (ع ) نيز فرمود:
(اَلاَْمانَةُ تَجُرُّ الرِّزْقَ)48
امانتدارى ، روزى آور است .
د ـ امنيت روز جزا
امـام هـادى (ع ) فـرمود: حضرت موسى (ع ) در مناجات خود از خدا پرسيد:پاداش كسى كه از تو شرم كند و خيانت را ترك نمايد، چيست ؟ خداوند فرمود: امنيّت روز جزا.49
ه ـ رهايى از دوزخ
مـؤ مـن پـاك سـرشـتـى كـه در هـيـچ امـانـتـى خـيـانـت نـورزد و هر وديعه اى را سالم به صاحبش برگرداند، حيف است داخل دوزخ شود، چنين كسى روحى بهشتى دارد و در فضايى بهشتى زيسته و در آخـرت نـيـز جـايـگـاهـى جـز بـهـشـت نـخـواهـد داشـت . ابـوذر گـويـد: از رسول خدا(ص ) شنيدم كه فرمود:
(عـَلى حـافـَتَىِ الصِّراطِ يَوْمَ الْقِيمَةِ الرَّحِمُ وَ الاَْمانَةُ فَاِذا مَرَّ عَلَيْهِ الْوَصُولُ لِلرَّحِمِ وَ الْمُؤَدّى لِلاَْمانَةِ لَمْ يُتَكَفَّاْ بِهِ فِى النّارِ)50
روز قيامت در دو سوى صراط، (صله رحم ) و (امانتدارى ) قرار دارند و هنگامى كه انجام دهنده صله رحم و امانتدار از روى آن عبور كند بدان وسيله از لغزيدن در دوزخ نجات مى يابد.
اخوّت
تـضاد منافع ، برترى طلبى ، تنگ چشمى ، محدوديت نعمت ها و ثروت ها و... انگيزه هايى است كه از روزهاى نخستين زندگى بشر، طعم شيرين صلح و همزيستى مسالمت آميز را در ذائقه انسان هـا تـلخ كـرده و آنـان را ـ كـه بـر اثـر خـلقـت و طـبـيـعـت ، همزاد، همراه و هم هدف هستند ـ به جان يـكـديـگـر انـداخـتـه اسـت ؛ بـرادركـشى رسم روزگاران شده و خوردن ميراث برادران ، قانون زندگى .... از سوى ديگر آدميزادگان هيچ چاره اى جز زندگى انسانى در كنار يكديگر ندارند و همزيستى ، همكارى ، هميارى و غمخوارى در سرشت آنان نهاده شده است .
شـريعت جاويد اسلام ، براى پايان دادن به برادركشى و نجات انسان از ورطه انسانخوارى و خودمحورى ، بهترين طرح زندگى را در همان برادرى و تحكيم احساسات پاك ديگر دوستى در شـاهـراه ايـمـان بـه خـدا طـراحـى و ارائه داد واز ايـن رهـگـذر، فـرزندان آدم را به چنگ زدن به حـبـل المـتـيـن (اخـوّت ) رهـنـمـون گـشـت و از يـكـايك آنان در خانواده بزرگ اسلام ، ثبت نام به عمل آورد و به آنان يادآورى كرد:
(وَ اذْكـرُوُا نـِعـْمـَتَ اللّهِ عـَلَيـْكـُمْ اِذْ كـُنـْتـُمْ اَعْداءً فَاَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ اِخْواناً...)51
نـعـمـت خـدا را بـر خـويـشـتـن بـه يـاد آوريـد آنـگـاه كـه دشـمـن يـكـديـگـر بـوديـد پـس مـيـان دل هايتان ، الفت انداخت تا به بركت نعمت او برادران هم شديد.
از اين رو، (اخوّت ) در زندگى اجتماعى انسان مسلمان ، جانِ دوباره گرفت و در گلستان اخلاق اسلامى ، بر كرسى اصالت نشست ؛ زيرا:
(اِنَّمَا الْمُؤْمِنوُنَ اِخْوَةٌ فَاَصْلِحوُا بَيْنَ اَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقوُا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَموُنَ)52
در حـقـيـقـت مـؤ مـنـان ، بـرادر يكديگرند، پس ميان برادرانتان را آشتى دهيد و تقواى الهى پيشه سازيد شايد مشمول رحمت (خدا) واقع شويد.
حقيقت نه شعار
(اخـوت ) يـك حـقـيقت جارى در همه ابعاد زندگى مؤ منان است و با ماهيت ايمانى آنان گره خورده است . امام صادق (ع )، برادر دوستى را بخشى از دين دوستى دانسته و فرموده است :
(مِنْ حُبِّ الرِّجُلِ دينَهُ حُبُّهُ اَخاهُ)53
برادر دوستىِ مرد، از دين دوستى اوست .
حضرت باقر(ع ) آن را پرتوى از نور الهى قلمداد كرده و فرموده است :
(مـَنِ اسـْتـَفـادَ اَخـاً فـِى اللّهِ عـَلى اِيـمـانٍ بـِاللّهِ وَ وَفـاءٍ بِاَخائِهِ طَلَباً لِمَرْضاتِ اللّهِ فَقَدِ اسْتَفادَ شُعاعاً مِنْ نُورِ اللّهِ...)54
هر كس براى جلب رضايت خدا فردى را بر اساس ايمان به خدا و رعايت پيمان برادرى انتخاب كند در واقع ، پرتوى از نور خدا را يافته است .
رعـايـت پـيـمـان بـرادرى ، وظـيـفـه خـطـيـرى اسـت كـه بر عهده مؤ من قرار مى گيرد و بخشى از اعمال دينى او را تشكيل مى دهد و بدين ترتيب (اخوّت ) جايگاه خويش را در متن زندگى اسلامى بـاز مـى كـنـد. سـر آمـد مؤ منان امام على (ع ) انجام وظيفه نسبت به برادران ايمانى را سرلوحه كردار متقيان معرفى كرده ، مى فرمايد:
(قـَضـاءُ حـُقـوُقِ الاِْخـَوانِ اَشـْرَفُ اَعـْمـالِ الْمـُتَّقـينَ؛ يَسْتَجْلِبُ مَوَدَّةَ الْمَلائِكَةِ الْمُقَرَّبينَ وَ شَوْقَ الْحوُرِ الْعينِ)55
بـرآوردن حـقـوق برادران ، شريف ترين كردار پرهيزكاران است كه دوستى فرشتگان مقرّب و اشتياق حورالعين را به خود جلب مى كند.
|
|
مشروعيت حكومت، از ديدگاه قرآن و سنت
از قرآن كريم و روايات شيعى مىتوان مشروعيت سهگونه حكومت را به وضوح دريافت:
1. حكومت انبيا و جانشينان آنها كه از سوى خداوند تعيين شدهاند و نام آنها مشخص گرديده است. اينان انسان كامل و معصوم از خطا هستند و در تصميمها، فرمانها و دستورهاى خود خطا نمىكنند. به همين خاطر اطاعت آنها واجب است و مردم با اطاعت مطلق از آنها مىتوانند با تضمين الهى مطمئن باشند كه به راه خطا نخواهند رفت. حتى اگر ابهامى داشته باشند مىتوانند از حاكمان بپرسند و پاسخ بگيرند. در شيعه، اين افراد منحصر به پيامبر و 12 جانشين تعيين شده هستند. دختر پيامبر، حضرت فاطمه زهرا (س) نيز گرچه داراى حكومت نيست اما معصوم است و مىتوان دستورهاى او را با اصمينان خاطر به كار بست.
بجز اختلاف در شمار جانشينان پيامبر، اين باور، وجه مشترك همه شيعيان و از اصول اعتقادى شيعه به شمار مىآيد و مهمترين وجه تمايز شيعه و اهل سنت است. اين حكومت، دينى است.
2. حكومت شوراى همه امت. از آنجا كه همه غير معصومان، ناقص و جايزالخطا هستند، عقل، قرآن و روش و دستور پيامبر و امامان حكم مىكند كه دانش، تجربه و خرد همه صاحبنظران و دستاندركاران در هر تصميم كوچك و بزرگ با يكديگر پيوند خورَد تا خطاى آن به حداقل برسد. از آيات و روايات مىتوان دريافت كه خداوند چنين كوششى را بىياور نمىگذارد و راه تصميم درست را نشان مىدهد. به عبارت ديگر شورا با تأييد خداوند معصوم است. پس در نبود معصوم، شوراى همه معتقدان به اسلام و محكمات اسلامى جانشين معصوم است و اطاعت تصميمهايى كه از اين راه ساخته و گرفته مىشوند و به صورت فرمان و دستور صادر مىگردند، واجب است. اين در واقع اطاعت هر فرد عضو جمع، از عقل و دانش جمعى است.
چنين حكومتى طبيعتا دينى است زيرانگرش، عقيده و استنباطهاى اسلامى مسلمانان نيز در آن نقش اساسى دارد.
3. حكومت غيردينى كارآمد و قدرتمند، عدالتگستر و آزاديبخش. حاكم يا حاكميت در اين نوع حكومت مىتواند كافر يا اهل فسق و فجور باشد اما مؤمنان آزاد باشند كه كار خود را بكنند، كافران بهره خود را ببرند و در تنگنا نباشند، مالياتها و اموال بيتالمال به درستى گردآورى و به عدالت توزيع گردد، با دشمنان پيكار شود، راهها امن باشند، عدالت قضايى برقرار باشد، حق مظلوم از ظالم گرفته شود و كسى نتواند به كسى زور بگويد و ستم كند و همه در امنيت خاطر روز را به شب و شب را به روز رسانند.
اين حكومت، دينى نيست اما مزاحمتى نيز براى دين و دينمداران ايجاد نمىكند. اطاعت چنين حكومتى واجب است.
فلسفه حكومت در اسلام و ملاك حقانيت حكومت از ديدگاه اسلامى، اين نوع حكومت را تأييد مىكنند. در خطبه 40 نهجالبلاغه نيز حضرت على (ع) در پاسخ خوارج كه مىگفتند: حكومت، تنها از آن خداست ويژگيهايى را كه پيش از اين آمد، برمىشمارد و براى چنين حكومتى نيز قائل به مشروعيت مىشود. عالم و پرهيزكار بزرگ شيعى سيدبن طاووس نيز تصريح كرده است كه: سلطان كافر عادل از سلطان مسلمان جابر افضل است2
پس از يك دوره هرج و مرج و ناامنى و بيسامانى در ايران پس از انقراض تيموريان و دستاندازى خارجيان و اروپاييان به كشور، دوران 230 ساله حكومت صفويه از يك نگاه، يكى از درخشانترين دورانهاى بالندگى تمدن و فرهنگ ايرانى - اسلامى است. پيشرفت فنون، هنرها و دانشهاى گوناگون در اين عهد، چشمگير و مايه افتخار نسلهاست. حمايت بيدريغ مادى و معنوى پادشاهان صفوى از عالمان، دانشمندان، فنآوران و هنرمندان، و سازمانيافتگى اين حمايتها در كنار پيشرفت اقتصادى و گسترش جغرافيايى، به ويژه در اوج شكوفايى و قدرت نظامى اين سلسله، انكارناشدنى است. اينها غرور و افتخار و اعتماد به نفس را براى همه ايرانيان به ارمغان آورد و نيروى متراكم و نهفتهاى را كه در عمق انديشه، ايمان، احساس و نوآورى ايرانى حياتى خفته داشت، به جنبش و پويش و رويش واداشت. پيشرفت و توسعه علوم دينى، تنها شاخهاى از اين درخت تناور است.
| 1- حاج ميرزا حسين نورى طبرسى، فيض قدسى، ترجمه سيد جعفر نبوى، ص 81، به نقل از الاجازه الكبيره. 2- سيد علىبن طاووس، كشف المحجه لثمره المهجه، ترجمه سيد محمدباقر شهيدى گلپايگانى، ص 6. |
از ديگر سو در اوج قدرت صفوى به فداييان يا جلادانى برمىخوريم كه با يك اشاره شاه، شخصى را در يك لحظه تكهتكه يا منفجر مىكنند، او را از عضوى محروم مىسازند يا حتى زندهزنده مىخورند. قدرتى را مىبينيم كه به راحتى قتل عام مىكند يا با سعايت فردى و عزت نفس خوشنويسى بزرگ مانند ميرعماد، تنها به تهمتى در مذهب، پيكر قطعهقطعه شده او را بر سر راه مىاندازد. در اين ميان كسى را قدرت و جرئت آن نيست كه اعتراضى كند يا حتى بر سر كشتگان آيد و آنان را به خاك سپارد. در دوران حضيض اين سلسله نيز برخى جلوههاى بيداد، تجاوز، تبعيض، فقر، ضعف قدرت مركزى، بيكفايتى شاه، حكومت خواجگان و خواجهسرايان و درباريانِ رفاهطلب، و بىبندوبارى، بيسامانى و هرجومرج را مىبينيم، اما اغماض و تحسين و تملق همه چيز را آسان مىكند.
در كنار اينها و در همه فراز و نشيب سلسله صفوى، مذهب و تظاهر به مذهب اساس وحدت ملى و لايه زيرين و رويين فعاليتهاى اساسى بوده است بىآنكه در لايههاى ميانى كه شامل اكثر فعاليتها و روح و مغز و جسم آنهاست تأثير بگذارد. به همين خاطر تظاهرات مذهبى را در كنار نمودهاى غيرمذهبى يا مغاير با آموزههاى دينى مىتوانيم ببينيم بىآنكه اغلب مزاحمتى براى يكديگر ايجاد كنند يا پرسشى را علنى سازند. اين حقيقت از اندرون دربار تا مسير كوچه و بازار نمايان است. خطوط قرمز نيز مشخصاند. حكومت، دشمنى به اصطلاح بدمذهب در بيرون مرزها دارد (حكومت عثمانى) و دشمنى با حكومت به معنى همگرايى با بدمذهبى است. و اين يعنى پذيرش مرگ و آوارگى و شكنجه و از دست دادن خانه و زن و فرزند.
در زمانهايى از اين سلسله، شاه را مرشد كامل مىخوانند و اطاعتش را واجب مىدانند.
مردم نيز به شاه علاقه دارند و به سر او سوگند مىخورند. تقريبا در تمام دوران حيات سلسله صفويه، هنرمندان، دانشوران، عالمان و فنآوران از حكومت و پشتيبانيهاى او راضىاند و بىدغدغه به كار خود يا اجراى سفارشهاى حكومت مىپردازند و زندگى را به خوبى و بااحترام مىگذرانند.
ديگر طبقات جامعه نيز اغلب زندگى را كمابيش در امنيت و آسايش نسبى مىگذرانند و كار خود را به پيش مىبرند.
اگر وضعيت شيعيان و ايرانيان شيعى را قبل و بعد از صفويه با يكديگر مقايسه كنيم، درك اين نكته دشوار نخواهد بود كه ايرانيان آن زمان، روى كارآمدن حكومت صفوى را هديهاى خدايى و مائدهاى آسمانى بدانند كه به وسيله نسلى از فرزندان خاندان نبوى در پهنه ايران گسترده است و تا ظهور امام غايب گسترده خواهد ماند.
ترديد نيست در اينكه صفويان شيعى بودند، در گسترش تشيع كوشيدند و پس از قرنها حكومتى شيعى را در ايران به روى كار آوردند كه توانست قدرت خود را در برابر حكومتهاى غيرشيعى تثبيت كند و استمرار بخشد. شيعه پس از قرنها فشار و سكوت، اينك فضايى آزاد و بىبيموهراس براى تظاهرات مذهبى و اظهارنظرهاى عقيدتى خويش مىديد.
براى يك عالِم شيعى، اين چيزى نيست كه بتوان آن را دست كم گرفت. حداقل اينكه در چنين حكومتى، شيعيان از عالم و جاهل آزادند و بىدغدغه به انديشهها و رفتارهاى مذهبى خود مىپردازند. ذهنيت عالم شيعى از حكومتهاى غير شيعى، اغلب با واژهها و نمونههايى از تكفير، قتل و تقيه آميخته بوده است.
در اين ميان حكومت نوپاى شيعى در پى تأسيس نهادهاى دينى براى گسترش فرهنگ تشيع و استحكام عقيدتى مبانى حكومت خويش بود و در اين راه مايه و سرمايه مىگذاشت. به همين خاطر حكومت صفويه را - به ويژه در آغاز كار - مىبينيم كه عالمان را از همه جا دعوت مىكند، آنها را بر روى دست مىبرد و فرمان آنها را بر روى چشم مىگذارد. صفويان به عالمان منصب مىداند و آنها را از وابستگى به دربار معارف مىداشتند. عالمان طراز اول حكومتى كه منصبهاى دينى رسمى از سوى حكومت داشتند مجبور نبودند فرمانبردار حكومتيان و زيردست دولتيان باشند، در مراسم رسمى حضور يابند و به استقبال و سلام روند. آنان در امور قضايى و شرعى مستقل بودند و مستقل عمل مىكردند. حكم رسمى آنان مستقيما از سوى شاه صادر مىشد و او حكم را به گونهاى نمىنوشت كه انگار عالم را تا آن مقام بالا برده و او را به اين منصب مفتخر كرده است بلكه در ظاهر و در حكم، اينگونه اظهار مىكرد كه آن عالم در مرتبه چنين اختياراتى است و شاه اينك با فروتنى تمام از روى تقاضا - يى گاه عاجزانه - كرده است كه او اين اختيارات را بپذيرد و بر او و دولتيان منت نهد و براساس اين اختيارات با دست باز به ترويج مراسم جمعه و جماعات و نشر علوم دينى و تعليم شريعت بپردازد.
طبيعى است اينگونه احترام به عالم به خاطر علمش و علميتش، به معنى احترام به علم است و احترام به علم يعنى احترام به عالم، حتى اگر از عالمان طراز اول نباشد. اين نيز معلوم است كه عالمان رده چندم همگى شاگردان و ياران و حاميان و مورد حمايت عالمان رده اولاند.
در كمترين حد اينكه رفتار صفويان با عالم، به گونهاى نبوده است كه وى احساس خفت كند.
34. صفويان از نگاه عالم دوران صفوى
بر اساس رهنمودهاى قرآن و حديث، عوامل زير بر ذهنيت هر عالم بزرگ شيعى دوران صفوى نسبت به صفويان حاكم بوده است:
1. رهبرى حكومت حق از آن معصوم است و بس. جز اين، همه دولتها، كم يا بيش عناصرى از باطل را در خود دارند.
2. قيام شيعه بايد به رهبرى معصوم باشد. چه، اگر هنگام قيام است كه بايد امام قائم بيايد؛ و اگر نيست، قيام كورِ نارس و شهادت بدون بينش، جز شكست و خوارى چيزى براى شيعه به ارمغان نخواهد آورد. اينجا تنها عالم شيعى، طلاب علوم دينى و مؤمناناند كه ضرر مىبينند.
3. ديگر حكومتها همه باطلاند و شيعه بايد در اين حكومتها، مواضعى را اتخاذ كند كه امامان معصوم در دولت جور داشتند. آنان مىكوشيدند بيشترين پيام را برسانند، كمترين تلفات را بدهند و بيشترين اصلاحات را به عمل آورند، ضمن اينكه مواضع خود را مستحكمتر مىكردند.
4. قيام عليه حكومت و براندازى آن وابسته به شرايط، زمينهها و پيشنيازهايى است: آموزش و تبليغ، تربيت نيروهاى شايسته و كاردان و صالح، طرح براى حكومت، نارضايى عمومى، بسيج تودهها، تجهيز امكانات و... .
5. انديشه حكومت اسلامى در غيبت معصوم، يا انديشه حكومت فقيهان در ذهن عالم صفوى نبوده است. اين انديشه در دوران قاجار پديد آمد. پيش از اين، فقيهان، محدوده اختيار خود را تا حدى مىدانستند كه به حكومت مربوط نشود يا از سوى حكومت به آنان تفويض شود.
6. نسبت به حاكم جور نبايد موضع ستيز داشت. در اين صورت جز بند و زنجير و قتل و كشتار بيفايده به دست نخواهد آمد. بايد موضع اصلاح گرفت و طبق دستور خداوند به موسى و هارون درباره رفتار با فرعون، با حاكم از قول لين (گفتار نرم) بهره برد: باشد كه... به فرموده خداوند ... به خويش آيد يا {از كار خود} بيمناك شود1 بنابراين بايد احترامات متقابل و تعارفات معمول ميان عالمان و حاكمان محفوظ بماند.
7. امر به معروف و نهى از منكر به شرط احتمال تأثير است. هرچه با حفظ موضع و پرهيز از آلودگى، نزديكى عالمان به حاكمان بيشتر باشد و آنان بر حاكمان بيشتر نفوذ داشته باشند، احتمال تأثير امر به معروف و نهى از منكر بر حاكمان اطرافيان آنها، مقامهاى حكومتى و مردم بيشتر مىشود و در واقع بر قدرت عالمان و ترويج دين مىافزايد.
8. در بيرون از مرزهاى صفوى، جز خوارى، دربهدرى، فقر، تنهايى و احتمالا كشته شدن به جرم تشيع، خبرى نيست.
9. در داخل مرزهاى حكومت صفويان، عالمان، دانشمندان، هنرمندان، فن آوران و اديبان شيعى را تكريم مىكنند و به آنها امكانات كار و تدريس و تبليغ و مقررى ثابت مىدهند. رفاه نسبى نيز در ميان عموم حكمفرماست. كسى انگيزه و دليلى براى مخالفت با حكومت نمىبيند. حكومت مزاحم مردم نيست.
10. پس از قرنها دشوارى، شيعه داراى حكومتى شده است. دشمن خارجى نيز كه هم چشم طمع به سرزمين دارد و هم تيغ تيز براى شيعيان، در كمين است. تضعيف حكومت صفوى فايدهاى جز گشودن راه دشمن مذهب و ميهن ندارد.
11. مىتوان با حكومت هيچ كارى نداشت. نزديكى با حكومت هزاران خطر و مسئوليت دارد: توجيه حكومت ستم يا ستم حكومت، احتمال آلودگى به فساد و تملق، چشمپوشى از بسيارى خطاها يا ستمها، خوردن لقمه حرام، همنشينى با اراذل و اوباش دربارى، هتك حرمت عالم در صورت مخالفت در ميان آن همه موافق، توقعاتى كه حكومت در برابر تسهيلات اعطايى دارد، و... .
12. گرچه مفاسد قرب پادشاهان بسيار است اما فوايدى نيز با خود دارد: دريافت هزينه سنگين نسخهبردارى و تكثير كتاب، پخش كتاب در سرزمينهاى گوناگون، گشودن گرهى از كار مؤمنى، توصيهاى به مقامى براى رعايت حال كسى، پيشگيرى از ستمى، رفع ظلمى، گرفتن اختيار براى فعاليتهاى اصلاحى و تبليغى،... . و اينها در نزد خداوند بسيار ارزشمندند. مگر ائمه به همين دلايل و به خاطر حفظ جان شيعيان، كسانى را رخصت نمىدادند كه در دستگاه حكومت ستم، صاحب مقام و موقعيت و - به اصطلاح - عامل نفوذى باشند؟
13. اگرچه حكومت، تنها شايسته آن رهبرانى است كه خطا نكنند، اما اين حكومت، شيعى است. او در واقع مدافع ائمه معصوم و حافظ جان و حامى شيعيان است. در تبليغ مذهب شيعه مىكوشد. از همه عالمان عاجزانه و محترمانه دعوت كرده است كه بيايند و او را در تشكيل حكومتى كه مورد رضاى خدا باشد يارى و راهنمايى كنند. او بسيارى توصيهها را به كار مىبندد.
مگر كار ما تبليغ دين و گسترش مذهب نيست؟ اين موقعيتى است كه خداوند در اختيار ما قرار داده است. در واقع اين حكومت مىتواند ابزار ترويج و گسترش شيعه و بازوى اجرايى روحانيت باشد و خود نيز چون مىخواهد. اگر او را راهنمايى و كمك نكنيم، فردا چه عذرى در پيشگاه پروردگار و پيشوايان دين
| 1- قرآن كريم، سوره طه (20)، آيه 44. |
خواهيم داشت؟
14. نزديكى با حكومت و تقرب با پادشاهان كارى دشوار، حساس و اغلب مايه تهمت و بدنامى در ميان عموم مردم و مقدس مآبان است. در مقابل، اغلب مردم كار آسان و بىمسئوليت كنارهگيران و زاهدان را مىستايند. اما آيا بايد مقبوليت عام و خاص را برخدمت به دين و كسب رضاى خدا ترجيح داد؟
15. گرچه اين حكومت، مدعى تشيع و ترويج دين است اما با شواهدى مىتوان گفت كه تشيع را ابزار قدرت قرار داده است. پادشاهانش اهل شراب و عيش و عشرتاند. محكومان را به روشهاى غيراسلامى مجازات مىكنند. تصوف را وسيله گردآورى ارادتمند و فدايى براى خود قرار داده‌اند. دست به كشتن كسانى مىزنند كه احكام اسلامى آنها كشتن نيست. همان حكومت جور است كه نقاب تشيع بر چهره زده است.
16. بايد به آينده انديشيد؛ به گردآورى ميراث تشيع؛ به ترويج دين و مذهب؛ به قدرت شيعه در برابر اهل سنت؛ به گسترش معارف دينى و بازسازى آنها؛ به تأليف، ترجمه، گردآورى، شرح وتفسير؛ به نسخهبردارى، تكثير و توزيع كتاب در جهان تشيع. حكومتها مىروند اما اينها مىمانند.
بايد از امكانات حكومت براى اين مقاصد بزرگ بهره برد.
17. ممكن است اين حكومت نيز از ديدگاهى، مانند حكومتهاى غيرشيعى باشد اما از موضعى كه گرفته است مىتوان بهره برد. مىتوان از آن اختيارات گرفت. مىتوان در حد توان براى همكارى با آن شرط گذاشت. مىتوان در حد مقدور و وسع خويش به اصلاحگرى - هرچند ناچيز - پرداخت. مىتوان اگر ممكن نباشد، به اندرون پادشاهان و رفتارها و منشهاى فردى آنها كارى نداشت. مىتوان اگر ممكن شد، به برخى رفتارهاى اجتماعى شاهان اعتراضى هرچند خفيف كرد.
مىتوان بدون پاگذاشتن به روى خطوط قرمز حكومت، در ديگر نقاط تأثير نهاد. اگر در جايى كارى نتوان كرد، آنگاه سكوت مشروع است و تكليفى نيست.
18. بايد منتظر ظهور مصلح كل باشيم اما به ما دستور ندادهاند كه بگذاريم همه چيز خراب شود تا امام زمان آن را درست كند. به عكس، امر به تبليغ، ترويج و اصلاح، شامل دوران غيبت نيز مىشود.
19. فرض كنيم حكومتى بىاعتنا به دين است. اگر بتواند عدالت و امنيت را برقرار كند، چه دليلى براى مخالفت با آن داريم؟
20. در فقه، بابى است به نام تولى عن الجائر (پذيرش منصب رسمى از سوى حاكم ستمگر). در اين باب بحث در اين مىشود كه پذيرش فرد مؤمن، منصبى را از حاكمى كه مقبول شرع نيست، چه زمان حرام، چه زمان مستحب و چه هنگام واجب است. اين استحباب. يا وجوب، وابسته به امكان امر به معروف و نهى از منكر خواهد بود. بر فرض كه صفويه ستمكار باشند، اگر بتوان امر به معروف و نهى از منكر و گرهى از كار مسلمانان گشود، پذيرش منصب از سوى آنان اگر واجب نباشد مستحب كه هست.
طبيعى است كه با اين ملاحظات، عالمان بزرگ معاصر صفويان، يكى از دو موضع را اتخاذ كنند، همانگونه كه چنين نيز كردند:
1) ارتباط با دستگاه حكومت، بهرهگيرى از امكانات حكومتى براى تبليغ و ترويج دين و مذهب، ارائه رهنمود يا هشدار به حكومت، فعاليتهاى اصلاحى در حد ممكن، سكوت در مواردى كه كارى نمىشد كرد، حفظ احترامات و تعارفات لازم ميان عالمان و حكومت، حفظ و ارتقاى حرمت روحانيان، خدمت به مردم.
2) دورى از حكومت، نيفكندن خويش در شبهه به خاطر احتمال موازى وجوب و حرمت، بركنار ماندن از خطرات تقرب پادشاهان، بخشيدن عطاى حكومت به لقاى آن.
به خاطر اين دو ديدگاه بود كه حتى برخى عالمان خارج از محدوده حكومت صفوى به ايران آمدند و در مقابل، برخى عالمان ايرانى، كمترين ارتباطى با صفويان برقرار نكردند و كناره گرفتند.
مجلسى، پدرش، استادانش و استادان پدرش از آنها بودند كه گزينه نخست را انتخاب كردند.
به عبارت بهتر، آنها دست حكومت را پس نزدند، دعوتش را رد نكردند، منصبى را كه به آنها پيشنهاد شده بود پذيرفتند و راه خدمت را با همه دشواريها، خردهگيريها و تهمتهايش برگزيدند.
در كنار اين اختلاف نظرها، اين نتيجه مشترك طبيعى است كه اكثر عالمان دوران صفوى - چه نزديكان با حكومت و چه كنارهگيران از آن - توقع حكومت اسلامى از حاكمان صفوى نداشتهاند بلكه تنها راضى به اين بوده‌اند كه مرزهاى ايران محفوظ بماند، ظواهرى از شرع رعايت شود، عدالت مراعات و رفاه ايجاد گردد و عالمان و مردمان مشكلى نداشته باشند تا در حد مقدور بتوان از ظلمى يا فشارى جلوگيرى كرد، دست افتاده اى را گرفت، به فعاليتهاى علمى پرداخت، مردم را با معارف دين آشنا ساخت و در فتنهها جان خود و مردم را از رنج و قتل بىثمر محفوظ داشت.
به همه دلايلى كه پيش از اين درباره شرايط قيام برشمرديم، عالمان صفوى و بسيارى از علمان سدههاى بعد در پى اصلاح و بهبود بودند نه براندازى و انقلاب. آنها به جاى آنكه بخواهند حكومت را در دست گيرند، به اين مىانديشيدهاند كه چگونه حاكم را - هرچند اندك - به سوى عدالت بكشانند، يا رگ خواب وى را به دست آورند و دستورهاى شرع را از طريق او به جريان بيندازند، يا دستكم كارى كنند كه اگر به خيرش اميد نيست شر نرساند.
البته در اين پندارها و نيز در عرصه اجرا، گاه از خطا در تشخيصها يا در شيوههاى عمل بركنار نبودهاند.
35. مجلسى:شيخالاسلام اصفهان، توابع و لواحق
منصب شيخالاسلامى در زمان شاه طهماسب صفوى ايجاد شد. شيخالاسلام را شاه تعيين مىكرد به اينگونه كه پيشنهاد اين منصب را به بالاترين و عالمترين روحانى زمان مىداد و پس از پذيرش وى، طى حكمى، فلسفه تعيين اين حكم و شرح وظايف آن و نيز - به همراه ذكر فضايل شخص منصوب - علت گزينش آن عالم را به اين مقام بيان مىداشت.
پيش از مجلسى بزرگانى اين منصب را پذيرفته بودند كه آنها نيز بالاترين مقام روحانى زمان خويش را داشتند. نامدارانى چون محقق كَرَكى و شيخ بهائى از اين جملهاند.
وظايف و اختيارات شيخالاسلام را مىتوان از بندهاى آتى دريافت: ـ اين مجتهد عصر و اعلم زمان، نايبالامام اطاعتش واجب و مخالفتش در حد شرك است و درباريان و صاحبمنصبان متخلف مجازات خواهند شد.
ـ امر و نهىهاى او در: امور شرعى، عزل و نصب متصديان امور شرعى و كليه امور شرعى ديگر لازمالاجرا و نافذ است.
ـ همه مأموران و واليان حكومت بايد تكريم لازم را در حق اين عالم رعايت كنند و توقع نداشته باشند كه وى به ديدار يا استقبال صاحبمنصبان رود يا در مجلسى آنان حضور يابد.
مجلسى، نخست به سال 1090 ه.ق (يعنى 183 سال پس از آغاز صفويه به سن 53 سالگى، در دوران سلطنت شاه سليمان) سمت قضاوت را پذيرفت. وى پس از پذيرش اين منصب به مسجد رفت، بر منبر نشست، بسيار گريست، حديثى مشهور را درباره دشوارى كار قضاوت و شقاوت فرد ناصالح براى اين منصب خواند و گفت: مردم! من در عاقبت كار خود متحيرم. با اينكه پدرم و خودم ترويج دين و تعليم مسائل اصول و فروع بوده و بيشتر اهالى اطراف و نواحى به تعليم من و پدرم به شرع و مسائل حلال و حرام آگاه شدهاند، پس چگونه شد كه عاقبت كار من به قضاوت ختم شد؟
اين گزارش نشان مىدهد كه مجلسى قلبا راضى به پذيرش منصب قضاوت نبوده است.
8 سال بعد، در واپسين روزهاى زندگى آقا حسين خوانسارى كه وى بيمار و بسترى بود به سال 1098 ه.ق، منصب شيخالاسلامى از سوى شاه سليمان در حالى به ملا محمدباقر مجلسى پيشنهاد شد كه 61 سال از عمرش مىگذشت، اعلم زمان خود بود و بيشترين تأليف و خدمت به دين را در ميان ديگر علما داشت.
شواهد و قراين نشان مىدهد كه عالمان بزرگ تمايلى به پذيرش مسئوليت شيخالاسلامى نداشتهاند و شاهان براى برداشتن موانع فكرى و اجرايى از راه آنان و براى اينكه آنان احساس دست نشاندگى حكومت، وابستگى به دربار و فرمانبرى حاكمان، صاحبمنصبان، گماشتگان و مقامات دولتى نكنند، تمهيداتى مىانديشيدند. نخست اينكه خود را شأن اين نمىدانستند كه مجتهد اعلم را به مقامى منصوب كنند بلكه چنين اظهار مىكردند كه وى از پيش گزينش شده و علم و اعلميت وى چيزى نيست كه پادشاه در آن دخالت داشته باشد. بنابراين پادشاه، تنها او را معرفى مىكند. دوم؛ كليه اختيارات شرعى را به عهده او مىنهادند و خاص و عام را ملزم به اطاعت او مىكردند. سوم؛ هرگونه وظيفهاى در برابر شاه، دربار و صاحبمنصبان را پيشاپيش از دوش وى برمىداشتند. چهارم؛ شاه فروتنانه از اعلم زمان درخواست مىكرد كه منت نهد و اين سمت را بپذيرد.
طبيعى است كه در اين حالت، عذرى براى عالم در نپذيرفتن اين فرصت طلايى خدمت به دين و مردم باقى نمىماند.
به همين خاطر شاه سليمان براى كسب رضايت مجلسى در ايفاى وظايف شيخالاسلامى و نشان دادن ميزان احترام خود نسبت به وى و ديگر علما، و اظهار خردى و حقارت در برابر عظمت مقام اين عالم دينى، بارها واژه التماس (= درخواست عاجزانه) را بر زبان خويش جارى ساخت.
در حكم شيخالاسلامى مجلسى بر اينكه وى مجتهد عصر و اعلم اهل زمان به كتاب و سنت است تصريح شده و از گزينش وى به منصب جليلالقدر عظيمالشأن شيخالاسلامى دارالسلطنه {= پايتخت} اصفهان و توابع و لواحق سخن به ميان آمده است. برخى اختيارات و وظايفى كه در اين حكم براى شيخالاسلام جديد تعيين شده است عبارتاند از: امر به معروف و نهى از منكرات، اجراى احكام شرعى، برپايى سنتهاى اسلامى، جلوگيرى از فعاليت بدعتگذاران و فاسقان، رعايت حال عالمان و فقيهان و رسيدگى به آنها و ديگر امورى كه در حيطه وظايف شيخالاسلامان است. نيز تأكيد شده است كه وى در اجراى وظايف خويش ترديد نكند و رعايت احدى را مانع اجراى احكام دينيه نگرداند. همه مردم از همه اصناف و طبقات بايد مطيع فرمان او باشند و حاكمان و وزيران و كلانتران براى رفع مشكلات قضايى در محضر او حاضر شوند، از او نخواهند كه به مجلس آنان حاضر شود و خلاصه همه لوازم و شرايط احترام را نسبت به وى به عمل آورند1.
اين نكته نيز گفتنى است كه در همان زمان و از آغاز دوران صفوى عالمانى بوده‌اند كه با پذيرش منصب حكومتى از سوى عالمان طراز اول مخالفت داشته و اين مخالفت را در گفتارها و نوشتارهاى خود به صراحت بيان كرده و حتى به طعن و بدگويى اين عالمان صاحباقتدار پرداختهاند. مجلسى نيز از اين بدگوييها و دشمنيها بركنار نمانده است.
در سال 1098 ه.ق كه شاه سليمان صفوى مجلسى را به شيخالاسلامى اصفهان و حومه منصوب كرد و به او استقلال كامل در عمل داد، به مجلسى گزارش دادند كه بتى در اصفهان است و هنديان مقيم اصفهان (به تعبير ناقلان: كفار هند) آن را در نهادن پرستش مىكنند. وى افرادى را به آنجا گسيل داشت تا بت را بشكنند. هنديان دارايى بسيارى به شاه بخشيدند به اين اميد كه از شكستن بت جلوگيرى كند و آنها نيز بت را به هند انتقال دهند. شاه نپذيرفت و بت را شكستند. اين بت خدمتكارى داشت كه پس از اين رخداد، از دورى آن بت طاقت نياورد و خود را به دار آويخت و كشت2.
اين واقعه را سيد نعمتالله جزايرى شاگرد مجلسى در كتاب مقامات نقل كرده است و ديگران هم اين را منكر نشدهاند. برخى نيز مجلسى را به خاطر اين عمل ستودهاند.
پرسشى كه در اينجا مىتوان به ميان آورد اينكه: هنديان، آن بت را چه مرتبتى مىنهادند؟
اگر آن را خالق خود مىدانستند و وجود خود را وابسته به وجود او، شكستن بت مىتوانست ابطال عقيده آنان باشد زيرا با شكستن آن و زنده ماندن هنديان، خالقيت بت منتفى مىشود؛ كارى كه ابراهيم (ع) كرد و وجدان بتپرستان را برانگيخت. اما اگر چنين نبوده است و هنديان تنها آن را احترامى مىنهادهاند و آن را مجسمه يا مظهر و نماد بودا يا يكى از خدايان خود مىدانستهاند، اين شكستن چه تأثيرى در آنان مىتواند نهاده باشد؟ چه حجتى بىپاسخ براى آنان آورده شده و كدام براهين عقلى براى آنان اقامه شده است تا از آيين و باور خويش دست بردارند؟ كدام عالم و دانشمند ايشان به بحث فراخوانده شده است؟ اين كار چه امتياز و دستاوردى براى اسلام به ارمغان آورده يا چه خطر و آسيبى را از آن دور ساخته است؟ آيا در آن زمان كسى در اصفهان متخصص شناخت اديان هندى و مباحثه كلامى با عالمان آن بوده است؟ و... .
159 سال پيش از آن كه مجلسى شيخالاسلامى پايتخت (اصفهان) را بپذيرد، شاه طهماسب صفوى همين فرمان را براى عالم بزرگ شيعى، على بن حسين بن عبدالعالى كَرَكى (معروف به محقق كركى) صادر كرد. پايتخت صفوى در آن زمان هرات بود. پيش از آنكه محقق كركى به هرات پا بگذارد، شاه مجالس بحث و مناظرهاى ميان علماى شيعه و سنى ترتيب داده بود. در مجلس اول، يكى از علماى متعصب اهل سنت كه سى سال عهده‌دار منصب شيخالاسلامى هرات و كل خراسان بود، به خاطر مخالفت شديد با شيعه، به فرمان شاه به قتل رسيد. چند روز بعد كه محقق كركى به هرات رسيد و از اين ماجرا آگاه شد، بر قتل او تأسف خورد، شاه را به خاطر اين كار نكوهش كرد و گفت كه اگر او كشته نمىشد، با حجتها و برهانهاى عقلى و نقلى او را ساكت مىكرديم و از پذيرش او، بيشتر مردم ماوراءالنهر و خراسان به مذهب حقه شيعه اثناعشرى مىگرويدند3.
به هر حال، اينكه شخصى عالم دين و مذهب خويش باشد، لزوما به اين معنى نيست كه آيين ديگر را نيز بشناسد و بتواند با علماى آن به بحث و مناظره بپردازد و با استدلال، آنها را ساكت كند. در هر صورت، اين حجتهاى بىپاسخاند كه تعيين مىكنند چه كسى مخالف حق، حق ستيز، معاند، لجباز و در نتيجه كافر است، تا بتوان احكام كفر را بر وى جارى كرد. اگر حجت كامل و تمام و برهان قاطع نباشد، چه فرق است ميان اينكه مسلمانان به فتواى عالم خويش بتكدهاى را خراب كنند با اينكه بتپرستان به دستور روحانى خود مسجدى را ويران سازند.
37. نظريهپردازى مجلسى براى حكومت
در جلوس شاه سلطانحسين صفوى بر تخت سلطنت، مجلسى خطابهاى نگاشت كه در آن مراسم خوانده شد. در بخشى از اين خطبه مجلسى ادعا مىكند كه در دوران غيبت خالق بىمنت، از مزيدِ لطف... فرمانروايى... را در كف كفايت و قبضه درايت سلاطين عدالتشعار... سپرده كه عموم مردم در سايه عدالت ايشان به امنيت و آسايش روزگار بگذرانند. مجلسى در همين خطبه معتقد است كه صفويه مصداق اين حديثاند كه: اگر خداوند خير مردمى را خواهد، پادشاهى مهربان بر آنان مىگمارد زيرا مردم ايران سالهاست كه در سايه مهربانى، عدالت و قدرت سلاطين صفوى به فراغ بال و رفاه حال آرميدهاند.
| 1- حسن طارمى، علامه مجلسى، صص 49 ـ 53. 2- حاج ميرزا حسين نورى طبرسى، فيض قدسى، ترجمه جعفر نبوى، ص 67، به نقل از روضاتالجنات، ج 2، ص 76. 3- حسن طارمى، علامه مجلسى، صص 61 ـ 62، به نقل از جهانگشاى خاقان، صص 394 ـ 395. |
در نقد اين سخن مجلسى بايد گفت: ممكن است صفويه مصداق آن حديث باشند. ممكن است دوران سلطه اين سلسله را يكى از درخشانترين دورانهاى شكوفايى اقتصادى و فرهنگى ايران و نيز مصداقى هرچند ناقص اما بارز براى عدالت و رفاه عمومى در تاريخ اين سرزمين دانست. ميزان دقت اين نظر را پژوهشها تعيين مىكنند. اما اين گزاره كه: خداوند در دوران غيبت، امور فرمانروايى مردم را به فرمانروايان عادل سپرده است، نه مستندى از قرآن و حديث دارد و نه با تجربه دوران غيبت تا به امروز مىخواند. اين حكم به گونهاى است كه اگر تنها يك فرمانرواى غيرعادل در دوران غيبت بتوان يافت، مىتوان آن را ابطال كرد چه رسد به اينكه يافتن حتى يك فرمانرواى عادل در دوران غيبت، همانند يافتن سوزن در انبار كاه باشد.
اثبات چنين حكمى نامستند به كتاب و سنت در حد محال، و ابطال آن در حد اثبات بديهى است.
از حديث مذكور چنين برمىآيد كه خداوند ممكن است از سر مزيد لطف و احسان و خيرخواهى براى مردمى، فرمانروايى عادل بر آنها بگمارد؛ نه اين كه در دوران غيبت، خداوند از سر مزيد لطف و احسان و خيرخواهى، براى همه مردمان، در همه زمانها و مكانها، فرمانروايانى عادل قرار داده است.
مجلسى نيز همانند ديگر عالمان شيعى معتقد به اين نيست كه اين پادشاهان، معصوم و مصداق اولواالامر در قرآناند و اطاعت مطلق آنان واجب است. نيز عقيده بر اين ندارد كه فرمانرواى عادل در غيرمعصوم يافت نمىشود. عقيده او آن است كه از سلطان عادل بايد تبعيت نمود و براى سلطان ظالم دعا كرد كه خداوند او را به صلاح آرد. به موازات آن بايد به اصلاح خود پرداخت از آن روكه از سويى حكومت آيينه ملت است و از سوى ديگر دعاى مردم ناصالح مستجاب نمىشود. اگر مردم اصلاح يابند، خداوند يا سلطان را عادل مىكند و يا به حكومتش پايان مىدهد.
ميزان دقت نظرى و شيوه اجراى عملى اين ديدگاه را بايد در مجالى ديگر بررسى كرد.
مستنداتى نيز در هر بخش براى اين نظر يافت مىشود. اما هيچ كدام از اينها مجوز اين نيستند كه نظريهپردازى مجلسى براى حكومت در دوران غيبت را از نظر عقلى يا نقلى تأييد كنيم.
بر اساس آنچه در بند مربوط به ديدگاه عالمان نسبت به حكومت صفوى آورديم، در بسيارى موارد مىتوان با توجيهاتى پذيرفت كه:
1) با پادشاهان نبايد تند سخن گفت تا مبادا به ورطه ستيز بيفتند.
2) حرمت پادشاهان را نگاه بايد داشت و با آنان بايد مهربانانه رفتار كرد تا دل آنان براى پذيرش حق و تغيير رفتار باطل نرم شود.
3) اگر شاهان به عالم احترام نهادند او نيز بايد احترام لازم را نسبت به آنان معمول دارد و تعارفهاى غيرخلاف شرع را به جا آورد.
4) مىتوان كتاب را به آنان تقديم كرد يا در ديباچه به نام آنان اشاره داشت تا بتوان از بودجه دولتى كتاب را تكثير و ترويج نمود.
5) نثر دوران صفوى، نثرى مكلف و آكنده از آرايههاى لفظى و معنوى است. بنابراين طبيعى است كه عالم دوران صفوى در مقدمه كتاب خويش، نام سلطان را با تكلف و تعبيرهاى گوناگون و آرايههاى لفظى و معنوى ببرد.
6) گاه دستور دادن به شخص را كه چگونه باشد در قالب بيان صفت براى او به كار مىبرند.
يعنى انشاءالله كه چنين هستى و باشى.
اما هيچ كدام اينها به آن معنى نيستند كه يك شيعه - چه رسد به عالمى شيعى به ويژه با آن همه اختيارات و احتراماتى كه حكومت براى او قائل است - نيم، يك، يك و نيم و حتى دو صفحه آغازين كتاب خود را به مدح پادشاهى هرچند عادل اختصاص دهد و عبارات و تعبيرهايى درباره وى به كار برد كه نه تنها حقيقت ندارند بلكه اگر هم حقيقت داشته باشند مصداق بارز تملقاند كه در شرع مذموم است و پيامبر دستور داده است كه: بر چهره متملقان بيفشانيد و امام اول شيعيان، در دوران حكومتش مردم را منع كرده است از اينكه او را بستايند.
شواهدى نشان مىدهد كه اين عمل مجلسى مورد سؤال و نقد برخى از معاصران او - حتى در ميان برخى از نزديكترين شاگردانش - بوده است. حتى در برخى رؤياها كه به وسيله شاگردان و نزديكان ارادتمند اما نقاد مجلسى پس از درگذشت وى نقل مىشود، مىتوان تأييدى بر توجيه پذيرش مقام به خاطر خدمت به مردم يافت. اما همين رؤياها اگر صادق باشند حاكى از ايناند كه ستايش صاحبمنصبان، در جهان ديگر عيب شمرده مىشود، و اگر صادق نباشند بازگوى اين حقيقتاند كه در اين جهان، عالمان دين آن را عيب مىدانند.
معاصران و شاگردان مجلسى درباره وى گفتهاند كه امور زندگى و نيازهاى دنيويش را در نهايت نظم و ترتيب رسيدگى مىكرد. بارها به زيارت خانه خدا و زيارتگاههاى عراق نايل شد. امام جمعه و جماعت بود. خطبههاى نماز جمعه را مىنوشت و مىخواند. مجالس وعظ و نصيحت و مراسم شبهاى احيا را به گونهاى پرشور و تأثيرگذار برپا مىداشت. به امر به معروف و نهى از منكر مىپرداخت. در بخشندگى و سخاوت نسبت به كسانى كه به وى روى مىآوردند، دستِ بازى داشت.
زمانى كه به مقام شيخالاسلامى اصفهان و توابع آن منصوب شد، انتظام امور شرعى، ترويج دين و رسيدگى به امور شيعيان به وى محول گشت. در اين حال به تنهايى همه نزاعها و دعاوى را رسيدگى مىكرد، مسائل شرعى را پاسخ مىگفت، نيازهاى مؤمنان را برمىآورد، به مؤمنان يارى مىرساند، ظلم و ستم ستمگران و اشرار را از آنها برطرف مىساخت و شكايت ستمديدگان را به گوش رؤسا و دستاندركاران مىرساند تا به نجات آنان بينجامد. با همه اين مسئوليتها از نمازگزاردن بر مردگان، رفتن به ميهمانى مردم، عيادت بيماران و اجراى مراسم دينى روى برنمىتافت. از اين رو كه دعوت همگان را مىپذيرفت، شخصى مسئول بود كه اسامى ميزبانان را بنويسد و پس از نماز عشا به وى يادآورى كند كه امشب ميهمان كيست. در ترويج تشيع فعال بود. اشتياقى بسيار به تدريس داشت و از محضر وى فضلايى بسيار بهره بردند. شمار شاگردانش را تا هزار برشمردهاند. گفتهاند كه كشور شاه سلطانحسين به تدبير او انتظام يافت و با مرگ وى از هم پاشيد. شبها را نيز به تأليف كتاب فارسى براى عموم مردم مىپرداخت تا بر آگاهى آنان بيفزايد.
مجلسى 8 سال از پايان سلطنت 29 ساله شاه سليمان و 4 سال از آغاز سلطنت 29 ساله شاه سلطانحسين را شيخالاسلام بود. در دوران شيخالاسلامى او صوفيه - كه از اركان تأسيس سلطنت صفوى بودند - تا آن حد از چشم دربار افتادند كه شاه سلطانحسين در مراسم تاجگذارى خود اجازه نداد كسى از صوفيان به رسم معمول، شمشير سلطنت را بر كمر او ببندد و در عوض، انجام آن را از شيخالاسلام - يعنى مجلسى - خواست. سپس از او پرسيد كه در ازاى اين خدمت چه انتظارى دارد.
مجلسى هم از شاه درخواست كرد كه بادهنوشى، جنگ طوايف و دستجات، و نيز كبوتربازى را با صدور فرمانى ممنوع سازد. شاه نيز اين درخواست را پذيرفت و بيدرنگ فرمان لازم را صادر كرد.
در همين جا اشاره كنيم كه شخصيت اين شاه سلطانحسين كه در چهار ساله آخر عمر مجلسى او را به شيخالاسلامى نهاد و خود نيز عبادت و ديندارى پيشه كرد غير از آن شاه سلطانحسين است كه پس از درگذشت مجلسى به فسادش آلودند و تا 25 سال بعد، از او فاسدترين و ضعيفترين سلطان صفوى ساختند.
بارى؛ حكومت اسلام به گناهان فردى و شخصى مردم كارى ندارد و به اين خاطر كسى حق ندارد پا به درون خانه مسلمانان بگذارد و به كشف اينگونه جرايم بپردازد. اما روشن است كه وجود مراكزى علنى براى بادهنوشى و رفت‌وآمد انسانهاى مست در خيابان تا چه حد مىتواند آزادى و امنيت مردم را به خطر اندازد و جنايتها و فسادهايى را به بار آورد. زيان بادهنوشى شاهان و صاحبمنصبان مجرى يا تصميمگير براى جان و مال مردم نيز بر كسى پوشيده نيست.
جنگ طوايف و دستجات از اوايل دوران صفوى رواج داشت و براى برخى شاهان - مانند شاه عباس صفوى - اين كار نوعى تفريح به حساب مىآمد. شاه يا از اختلافهاى طبيعى و فرقهاى مردم شهرها و نواحى مختلف كشور بهره مىگرفت و يا خود، مردم برخى شهرها را به دو گروه مخالف تقسيم مىكرد. اين اختلافها گاه به طور طبيعى به ستيز و زد و خورد مىانجاميد و گاه نيز شاه براى تفريح و خوشگذرانى دو دسته مخالف را حاضر مىكرد تا در حضور او با سنگ و شمشير و چوب و مشت و لگد به زد و خورد بپردازند. اين كار نه تنها غيرانسانى بلكه به ويژه غيراسلامى است.
مسلمانان بايد حرمت هم را داشته باشند و از هتك حرمت يكديگر خوددارى كنند. در اختلافات نيز بايد تا جايى كه ممكن است ميان ايشان صلح و اصلاح برقرار كرد. بنابراين فتنهانگيزى و جنگ افروزى ميان مسلمانان و تماشاى زد و خورد آنان از گناهان بزرگ است.
اما كبوتربازى، در اسلام از كارهاى ممنوع شمرده مىشود. يكى از علل اجتماعى منع اين سرگرمى بيفايده اين است كه كبوتربازان بر بامها پرسه مىزدند و اين امر آزادىِ رفت‌وآمد و پوشش انسانها را در درون منزل و حياط خانه با مشكل مواجه مىكرد. به هر حال مسلمانان در درون خانه خود آزادند كه هرگونه مىخواهند زندگى كنند (تا جايى كه مانع آزادى ديگران نشوند) و كسى حق ندارد به هيچ عنوان اين آزادى و آسايش را سلب كند يا از درون خانهها آگاهى يابد يا بدون اجازه كسى به خانه او مشرف شود و سربكشد. حتى شايد مسلمانى در خانه خود گناهى پنهان كند. آگاهى از اين گناه ممكن است مايه هتك حرمت او شود. و ديگر دلايل فردى و اجتماعى كه براى حرمت كبوتربازى بر مىتوان شمرد.
همه اينها نشان مىدهد كه مجلسى تا چه اندازه به جامعه خويش مىانديشيده، براى مردم حرمت قائل بوده، از جريانها و حساسيتهاى زمان خود آگاهى داشته و از فرصت احترام خويش در نزد شاه بهرههاى مذهبى و مردمى مىگرفته است.
مجلسى بيگمان از كسانى است كه درد دين و دغدغه اصلاح و ترويج مذهب و آگاهسازى مردم داشته است. كثرت تأليفهاى وى به زبان فارسى نگارشگر اين است كه او مريدان ناآگاه نمىخواهد؛ به القابى همانند آخوند، ملا و استاد در ميان عالمان دلخوش نيست؛ تنها به كثرت شاگردان و بسيارى تأليف نمىانديشد و در پى آن نيست كه فقط گليم خود را از آب بكشد بلكه سعى بر آن دارد كه غريقى را نجات دهد. او در نوشتههاى خويش گاه با خواننده درد دل مىكند و يا مانند برادرى مهربان و دلسوز به راهنمايى او مىپردازد.
مخاطب مجلسى در آثار فارسى، مردم عادىاند. علاقه وى به اين مردم، بجز در وظايف وعظ و خطابه و منبر، در نوشتههاى فارسى او نمايان است. او از اين رنج مىبرد كه اين مردم از سرچشمه معارف بهدور مانند و دين را با واسطه اين واعظ، آن منبرى، آن روضهخوان، اين نوحه سرا يا آن صوفى و درويش دريافت كنند و به دينى آميخته حق و باطل بگروند.
دغدغه و دردمندى مجلسى آنگاه نمايانتر مىشود كه بدانيم او بيشترين و مهمترين كتابهاى فارسى خود را در زمان كثرت اشتغال علمى و اجتماعى نوشته و از اوقات فراغت خويش در شبهايى پس از روزهاى پركار و پرتلاش مايه گذاشته است.
فروتنى مجلسى را نمىتوان انكار كرد. او خود را در بسيارى از آثارش خاك راه اهل ايمان، تراب اقدام مؤمنين، خادم طلبه علوم ائمه طاهرين، حقير، فقير، خاكسار، ذره بيمقدار، تبه روزگار، عديمالاستطاعه، بىبضاعت، داراى استعداد ناقص، غريق بحر خطايا و گناهان و پامال نفس و هوا و شيطان مىنامد و از برادران ايمانى درخواست مىكند كه او را در حيات و ممات از دعاى خير و طلب مغفرت فراموش نكنند.
سلوك او با مردم در رفع مشكلاتشان، عيادت بيمارانشان، نماز بر مردگانشان، شركت در مجالسشان، پذيرش مهمانيشان و نشست و برخاست با آنها در شاديها و غمهايشان نشان مىدهد كه آنچه نوشته است از سر تكلف و تعارف نيست.
مجلسى درباره ميزان دقت خويش در نگارش كتابهايش نيز تواضع به كار برده است با اينكه وى را يكى از شارحان دقيق و اهل تحقيق حديث مىشناسند.
گويند روزى در مجلس وى بحثى درباره كثرت آثار علامه حلى به ميان مىآيد و اهل مجلس را به تعجب وامىدارد. يكى در اين ميان اظهار مىدارد: مصنفات سرور ما {ـ مجلسى ـ} كمتر از تصنيفات علامه حلى نيست. در اين هنگام مجلسى مىگويد: مكتوبات من كه همه از سنخ گردآورى است كجا و مكتوبات علامه حلى كه همه تحقيقات و مطالب علمى و نظرى است كجا!
شاگردان مجلسى از وى با احترام ارادت قلبى ياد مىكنند و از خوشرفتارى او با شاگردان و احترام وى به آنان سخن مىگويند. برخى نيز براى او نسبت به خويش حق پدرى و ترتيب و ارشاد و هدايت قائلاند.
42. طنزپردازى و شوخطبعى مجلسى
سيد نعمتالله جزايرى شاگرد مشهور مجلسى مىنويسد: استادم صاحب كتاب بحارالانوار... در وقت تأليف بحارالانوار به خاطر برخى مصالح تصنيف، حضورم را لازم مىدانست. وى با من چندان مزاح مىكرد و لطيفه مىگفت و مىخنديد كه از مطالعه خسته نمىشدم. با اين وصف وقتى مىخواستم بر وى وارد شوم لحظهاى در پشت در مىايستادم و خود را مهياى رفتن به نزد او مىكردم. در آن هنگام قلبم از شدت هيجان ناشى از مهابت، بزرگوارى و بزرگداشت او ضربان داشت.
مدتى صبر مىكردم كه آرامگيرم و آنگاه به نزد او بروم.1
نقل كردهاند كه ملا خليل قزوينى از دانشمندان بنام معاصر مجلسى قائل به حرمت دخانيات بود و در اينباره اصرار داشت. وى در اينباره رسالهاى نوشت و سعى كرد كه اين حرمت را به گونهاى به اثبات برساند كه جاى بحث و گفتوگو و اشكال و ايراد براى كسى باقى نماند. سپس نگارش آن را به كاتبى خوشخط سپرد و براى آن جلدى ظريف در نظر گرفت و سپس آن را در پارچهاى مرغوب پيچيد و براى مجلسى به اصفهان فرستاد چون شنيده بود كه وى به قليان علاقهمند است.
مجلسى پس از مطالعه كتاب، به عنوان تشكر از زحمت مؤلف، روكش پارچهاى را پر از تنباكو كرد و براى وى فرستاد.2
مخالفت قلمى مجلسى با عرفان غيراصيل، عارفنمايان و تصوف صفوى مايه آن شده است كه كمتر، از مجلسى به عنوان يك عارف سخن به ميان آيد.
در توصيفهاى ستايشگونه عالمان از مجلسى، گاه به تعبيراتى برمىخوريم حاكى از اينكه معاصران و شاگردان و سپس عالمان بعدى، او را در عرفان صاحب منزلت مىدانستهاند.
معاصران مجلسى به ويژه شاگردانى كه سالها با او بوده‌اند از كرامت، استجابت دعا، حسننيت، اخلاص و صفاى باطن او سخن گفتهاند.
از نثر عارفانه مجلسى آنگاه كه از مباحث اساسى توحيد، نبوت، انسان كامل و صفات جلال و جمال سخن به ميان مىآيد، عشق و زيبايى و شور و شوق و جذبه مىبارد.
پيش از اين نيز در بخش مربوط به زندگى ملا محمدتقى مجلسى گفتيم كه اين پدر و پسر مدتى نيز به رياضت و چلهنشينى گذرانده و از اين راه خواستهاند تا صفاى باطن بيابند اما پس از زمانى، رياضتها و عبادتهاى نامستند به شرع را وانهادهاند.
به هر حال، اگر نخستين ويژگى يك عارف را در جنبه نظرى، اين بدانيم كه آگاهى لازم و كافى از عقايد حق و رهنمودهاى سفيران الهى براى تقرب به خداوند داشته باشد، مجلسى را از ديدگاه نظرى بايد در زمره آگاهترين عارفان قرار دهيم. در جنبه عملى نيز ويژگيهايى اخلاقى و باطنى كه براى او برشمرديم، پرورش در دامان پدرى عارف و داراى كشف و شهود و كرامات، پا نهادن در راه اجراى مناسك و آيينهاى مذهبى، دست زدن به مهمترين و اصيلترين آثار تأليفى در علوم الهى و فعاليتهاى دينى و اجتماعى در راه خدمت به خلق، خواهوناخواه مىتواند هر انسانى با اين ويژگيها را به مراتبى قابل توجه از كسب صفات خدايى و تخلق به اخلاق الهى و در نتيجه نزديكى به ذات مقدس حق برساند.
| 1- على دوانى، مفاخر اسلام، ج 8: علامه مجلسى، بزرگمرد علم و دين، |
|
|
با تو گر خواهى سخن گويد خدا، قرآن بخوان |
|
|
|
|
تا شود روح تو با حق آشنا، قرآن بخوان |
|
رتل القران ترتيلا نداى رحمت است |
|
|
|
|
مى دهد قرآن به جان و دل صفا قرآن بخوان |
|
اى بشر، ياد خدا، آرامش جان مى دهد |
|
|
|
|
دردمندان را بود قرآن دوا قرآن بخوان |
|
گفت : پيغمبر (ص ) كه بى دين است ، هر كس بى حيا است |
|
|
|
|
تا شود روح تو پابند حيا قرآن بخوان |
|
دامها، گسترده شيطان ، در مسير عمر تو |
|
|
|
|
تا كه ايمن باشى از اين دام ها قرآن بخوان |
|
اى كه روحت سخت پابند غم دنيا شده |
|
|
|
|
مى كند قرآن ترا از غم رها قرآن بخوان |
|
عترت احمد ز قرآنش نمى گردد جدا |
|
|
|
|
تا بيابى معنى اين نكته را قرآن بخوان |
|
هست قرآن صامت و، قرآن ناطق عترت است |
|
|
|
|
تا ندانى اين دو را از هم جدا قرآن بخوان |
|
نسخه قرآن به دستورالعمل دارد نياز |
|
|
|
|
تا كه بشناسى طبيبت را دلا قرآن بخوان |
|
وادى طور است اين قرآن و ميعاد حضور |
|
|
|
|
با تو گر خواهى سخن گويد خدا قرآن بخوان (1) |
|
بشنو از قرآن چه نيكو دم زند |
|
|
|
|
زخمه بر ساز دل آدم زند |
|
تا كند بيدارش از خواب گران |
|
|
|
|
از قيامت گويد و احوال آن |
|
با سكوتت نغمه قرآن شنو |
|
|
|
|
آنچه مى گويد به گوش جان شنو |
|
|
|
 |
|
|
|
|
|
|
|
|
علم و هنر بهتر از هر دولت و گنج زر
حكيمى پسران خود را پند داد كه جانان پدر، دانش هنر آموزيد كه ملك ودولت دنيا را اعتماد نيست و سيم و زر در سفر و حضر محل خطر است . يا دزد به يكبار ببرد و يا خواجه به تفاريق خورد.
اما دانش و هنر چشمه زاينده است و دولت پاينده واگر دانشمند و هنرمند از دولت بيفتد غم نباشد كه علم و هنر در نفس خود دولت است ، هنرمند هر جا كه رود قدر بيند ودر صدر نشيند و بى هنر لقمه چيند و سختى بيند:
| وقتى افتاد فتنه اى در شام |
| هر كس از گوشه اى فرا رفتند |
| روستا زادگان دانشمند |
| به وزيرى پادشاه رفتند |
| پسران وزير ناقص عقل |
| به گدائى به روستا رفتند(44) |
مقام علمى سلمان از نظر ائمه عليهم السلام
در ميان ياران و صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله در علم ودانش كسى به مرتبه سلمان نرسيد؛ زيرا علاوه بر آن كه سلمان دويست و پنجاه يا سيصد و پنجاه سال عمر كرد، و در تمام اين مدت درمقام تحصيل دانش بوده است و به همين منظور سالهاى متمادى خدمت رجال بزرگ مسيحيت را اختيار نمود.
و پس از آن كه مسلمان شد نيز در اوقات خاصى با پيامبر خلوت مى كرد و از آن حضرت كسب فيض مى نمود، به اين جهت است كه در روايات او را نمونه لقمان حكيم ياد كرده اند مخصوصاً اميرمؤ منان و ائمه عليهم السلام او را عالم به علوم پيشينيان و آيندگان معرفى نموده اند.
در روايتى كه در آن اميرمؤ منان عليه السلام احوال ياران اسلام خدا را بيان مى كند چون به نام سلمان مى رسد چنين مى گويد:
(به به سلمان از خانواده ماست شما كجا مانند سلمان را مى يابيد، كه او همانند لقمان حكيم است كه علم اول و آخر را مى داند و دريايى است كه پايان ندارد.)
يكى از امتيازات و خصوصيات سلمان اين است كه محدث است ؛ يعنى ، با فرشتگان تماس داشته و فرشتگان برايش حديث مى گفتند و علومى به او مى آموختند. با اين كه اين چنين معنى كرده كه امام است هر چند در بعضى اخبار محدث را چنين معنى كرده كه امام برايش حديث مى كند ولى اين معنا درست نيست چون اين معنا اختصاص به سلمان ندارد بلكه در روايت صحيحى وارد شده كه امام به ابو بصير فرمود: (على عليه السلام محدث بود و سلمان هم محدث بوده است ، ابو بصير عرض كرد: يابن رسول اللّه معناى محدث چيست ؟
فرمود: خدا فرشته اى مى فرستد و مطالب را در گوش او مى گويد).
و نيز در روايت ديگر ابو بصير است كه : سلمان اسم اعظم مى دانست .(45)
در اثر جهل به احكام سيزده نفر با يك زن ازدواج كردند
مرحوم ميرزاى بزرگ شيرازى رحمه الله عليه موقعى كه شخصى از كشورى به حضورش مى آمد از تمام جهات و خصوصيات آن كشور سؤ ال مى كرد.
روزى عده اى از يك كشور دوردست به حضور او آمدند آن مرحوم از اقتصاد آن كشور و آن شهر سؤ ال نمودند، يكى از آنها گفت : ما آنقدر فقيريم كه سيزده نفريم و يك زن داريم !
ميرزا گفت : چه گفتى ؟!
آن مرد باز كلامش را تكرار نمود كه : ما سيزده نفريم و يك زن داريم ، كه اين زن هر شبى نزد يكى از ما مى ماند.
مرحوم ميرزا بسيار ناراحت شده فرمود: مگر نمى دانيد زن حق ندارد، بيش از يك شوهر داشته باشد؟
گفتند: نمى دانيم .
ميرزا فرمود: مگر در شهر شما عالم نيست ؟
گفتند: خير ميرزا دستور داد كه بعضى از آنها در شهر سامراء بمانند براى تحصيل علم و يادگرفتن احكام حلال و حرام .
وفرمود: هر كدام آمادگى داريد كه بمانيد براى تحصيل علم من زندگى او را تاءمين مى كنم ، هم اكنون عده اى از اهل آن شهر در نجف و كربلا و قم مشغول به تحصيل مى باشند.(46)
بدترين بندگان خدا و بهترين آنها
امام سجاد عليه السلام فرمود:
(اگر مردم بدانند كه در تحصيل علم چه خيرهاست در طلب آن كوشش كنند اگر چه با دادن جان و سفر كردن بر سر امواج مرگبار دريا باشد.
خداوند به (دانيال ) پيمبر وحى كرد كه بدترين بندگان من نزد من انسان نادانى است كه دانايان را سبك شمارد و از آنان پيروى نكند؛ و محبوبترين بندگان من انسان پاكرفتارى است كه در طلب پاداش بزرگ باشد، پا بپاى دانايان رود و در پى فرزانگان افتد و از حكيمان سخن گويد..)(47)
از نظر عملى نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام به دانشمندان احترام فراوان مى گذاشتند، چنان كه امام جعفر صادق عليه السلام هشام را با آن كه بسيار جوان بود، احترام فراوانى مى كرد واو را بر ديگر شاگردان و اصحاب سالخورده خويش مقدم مى داشت و مى فرمود كه : (اين بزرگداشت به خاطر علم فراوان اوست نفعى كه او از راه علم خويش به جامعه مى رساند(48)).
پادشاهان ايران و سواد آموزى رعيت ها
پادشاهان ايران هيچ كارى از كارهاى دولتى و ديوانى را به مردم پست نژاد و رعيت نمى سپردند..، به طورى كه به كلى بالا رفتن از طبقه اى به طبقه ديگر مجاز نبود.
ولى گاه استقناء واقع مى شد و آن وقتى بود كه يكى از رعيتها اهليت و هنر خاصى نشان مى داد، در اين صورت بنا به برنامه (تنسر) آن را به شاهنشاه عرض كنند بعد از تجربه (موبدان ) و (هرابذه ) وطول مشاهدات ، تا اگر مستحق بدانند به غير طايفه الحاق فرمايند.(49)
درباره ممنوعيت تحصيل و قد غن بودن طلب علم و درس خواندن در ايران پيش از اسلام كه اشاره كرديم بهترين شاهد واقعه اى است دردناك كه حكيم (ابوالقاسم فردوسى ) در (شاهنامه ) نقل كرده است و آن اين است كه :
خسرو انوشيروان (خسرو اولى ساسانى ، 531 579م ) در يكى از جنگهاى خود باروميان دچار كمبود هزينه مى شود و وضع مالى و خزانه دولت براى تجهيز سپاه كفايت نمى كند.
(موبد) نزد خسرو مى آيد و او را از كمبود هزينه آگاه مى كند خسرو غمگين و گرفته خاطر مى شود و (بوذر جمهر) (بزرگمهر) را مى خواهد و بدو مى گويد: هم اكنون ساربان را بخواه و شتران بختى (قوى هيكل دو كوهانه سرخ رنگ ) را به راه انداز تا بروند و صد گنج از مازندران آورند. گفت : راه بسيار است و سپاه اكنون تهى دست و بى خوار بار است ، خوب است در اين شهرهاى نزديك كسانى مايه دار از بازرگانان و مالكان بجوئيم و از آنان وام بخواهيم .
خسرو راءى مرد دانا، بوذر جمهر را مى پسندد. بوذر جمهر مرد دانا و خردمند و خوب چهرى را مى جويد و مى گويد: با شتاب برو و كسى از نامداران كه به ما وام بدهد بياب و بگو كه خواسته ووام او را از گنج دولتى پس خواهيم داد. فرستاده مى آيد و مردم را گرد مى آورد و وامى را كه خواسته ياد مى كند. در اين ميان كفشگرى موزه فروش گوش تيز مى كند و به سخنان ماءمور خوب گوش مى دهد، وچون چگونگى را در مى يابد و آرزوى ديرينه خويش را نزديك به برآورده شدن مى پندارد، از مبلغ مورد نياز مى پرسد به او پاسخ مى دهند، او مى پذيرد كه آن هزينه را بپردازد آنگاه قپان و سنگ مى آورند و آن (چهل هزار) درم را مى كشد و مى دهد.
سپس تقاضا مى كند كه در برابر اين مبلغ بوذر جمهر نزد خسرو و پايمردى و شفاعت كند، فرستاده خواسته او را مى پذيرد و به هنگام بازگشت چون آن هزينه سنگين را نزد بوذر جمهر مى برد خواهش وام دهنده را ياد مى كند بوذر جمهر به خسرو مى گويد: خسرو بر مى آشوبد و به حكيم مى گويد: ديو خرد چشم ترا كور كرده است ، برو آن شتران را باز گردان و آن وام را باز پس بده .
آرى در چنين شرايطى سخت و نياز مبرم آن وام را به جرم اين كه وام دهند ه از طبقه پايين و صنعتگر است نه دبيرزاده و موبدزاده و نه از خاندانهاى بزرگ ، اجازه درس خواندن براى فرزند خود خواسته است باز مى گردانند و دوباره به انديشه وام خواهى از ديگران مى افتند و بدين گونه دل مردى را كه آرزو داشت فرزندش درس بخواند پر از درد و غم مى كنند و مرد كفشگر با آن همت و فداكارى و لا به و التماس آروزى درس خواندن فرزند خيش را به خاك مى برد.
اين داستان را فردوسى در (شاهنامه ) به نظر كشيده و مى گويد:
| از اندازه لشكر شهريار |
| كم آمد درم تنگ سيصد هزار |
| دژم كرد شاه اندر آن كار چهر |
| بفرمود تا رفت بوذر جمهر |
تا آنكه مى گويد:
| يكى كفشگر بود و موزه فروش |
| بگفتار او تيز مى كرد گوش |
| بدو كفشگر گفت من اين درهم |
| سپاسى زگنجور برسر نهم ... |
| كه اندر زمانه مرا كودكى است |
| كه بازار او بر دلم خوار نيست |
| بگوئى مگر شهريار جهان |
| مرا شاد گرداند اندر نهان |
| كه او را سپارد بفرهنگيان |
| كه دارد سرمايه و هنگ آن (50) |
ملائكه پرهاى خود را زير پاى طالبان علم پهن مى كنند
از كثير بن قيس روايت شده كه گفت : با (ابى درداء) در مسجد دمشق نشسته بوديم مردى نزدش آمد و گفت : اى ابى درداء من از مدينه (مدينة الرسول ) نزد تو آمده ام براى حديثى كه به من رسيده است تو آن را از پيغمبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اى ، گفت : براى تجارت به اينجا آمده اى ؟ گفت : نه . گفت : انگيزه ديگرى غير از اين نداشتى ؟ گفت : نه ، گفت : شنيدم رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود: كسى كه در راهى قدم بردارد كه در آن راه دانشى بدست آورد خداوند راهى به بهشت برايش معين كند و ملائكه از روى رضا و رغبت بالهاى خود را براى دانشجو مى گسترانند و براى عالم طلب آمرزش كنند آنچه در آسمانها و زمين است حتى ماهيهاى در آب .
و (برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه بر ساير ستارگان است . به درستى كه علما وارث انبيا مى باشند و انبيا درهم و دينارى به ارث نمى گذارن بلكه علم را به ارث مى گذارند،) هر كس آن را به دست آورد بهره زيادى به دست آورده است . گفت : بلى .
بعضى از علماء به ابى يحيى بن زكريا بن يحيى بن الساجى نسبت داده اند كه گفت : در بازار بصره با شتاب به در خانه بعضى از محدثين رفتيم و با ما مرد بى حيايى بود از روى مسخره گفت : پاهاى خود را از روى بالهاى ملائكه برداريد تا اين حرف را زد از مكانش تكان نخورد تا هر دو پايش خشك شد.
ونيز به ابى داوود سجستانى نسبت داده اند كه گفت : در اصحاب حديث مرد مخلوعى بود چون حديث پيغمبر را شنيد كه فرمود: ملائكه بالهاى خود را براى طالب علم مى گسترانند در كف پاهايش دو ميخ آهنين قرار داد و گفت : بر روى بالهاى ملائكه راه مى روم پس دردى در پاهايش پيدا شد وابو عبداللّه محمد بن اسماعيل التميمى اين حكايت را در شرح حال مسلم ذكر كرده و گفته پاهايش و ساير اعضايش خشك شد.(51)
مرحوم درچه اى بخاطر فوت مادرش درس راتعطيل نكردند
مرحوم شهيد آيت اللّه (اشرفى اصفهانى ) فرمودند: (مرحوم آيت اللّه سيد (محمد باقر درچه اى ) در اصفهان در مدرسه مى خواستند شروع به درس نمايند، خبر آوردند كه مادرشان در (درچه ) فوت كرده است ، آقا بدون اين كه درس را تعطيل نمايد فرمودند: شما برويد كارهاى تجهيز و تكفينش را انجام بدهيد. عرض كردند گويا وصيت كرده كه نمازش را شما بخوانيد، فرمود شما ساير كارهايش را انجام دهيد من بعد از درس براى نماز مى آيم پس از درس تشريف بردند ما خيال مى كرديم لابد چند روزى ايشان سوگوارند و براى درس تشريف نمى آورند ولى صبح فردا ديدم تشريف آوردند و درس را شروع فرمودند و راضى به تعطيل درس نشدند.)(52)
كوشش اميركبير در تحصيل علم
گويند كه : اميركبير در كودكى (هنگامى كه ) ناهار اولاد قائم مقام (فراهانى ) را مى آورد، در حجره معلمشان ايستاده براى بردن ظروف ، آنچه معلم به آنها مى آموخت او هم فرا مى گرفت ، تا روزى قائم مقام به آزمايش پسرانش آمده بود هر چه از آنها پرسيد ندانستند و امير جواب داد. قائم مقام از وى پرسيد: تقى ، تو كجا درس خوانده اى ؟ عرض نمود: روزها كه غذاى آقازاده ها را مى آوردم ، ايستاده گوش مى كردم . قائم مقام انعامى به او داد. نگرفت و گريه كرد. بدو گفت : چرا گريه مى كنى چه مى خواهى ؟
عرض كرد: به معلم امر فرمائيد درسى را كه به آقازاده ها مى دهد به من بياموزد قائم مقام دلش به حال او سوخت به معلم فرمود تا به او نيز بياموزد.
نامه اى كه سالها بعد قائم مقام به برادرزاده اش ميرزا اسحاق نوشته حد مراقبت او را در تعليم كربلايى تقى آن روز و اميركبير سالهاى بعد مى رساند، در حقيقت كربلايى تقى (اميركبير) را (امثال كامل شاگردى درسخوان ) آورده ، به پسران خود و برادرزاده اش سركوفت مى زد. بخشى از اين نامه چنين است :
ديروز از كربلايى تقى كاغذى رسيد موجب حيرت حاضران گرديد همه تحسين كردند و آفرين گفتند. الحق (يكاد زيتها يضى ء) در حق قوه مدركه اش صادق است يكى از آن ميان سر بيرون آورده تحسينات او را به شاءن شما وارد كرد كه در واقع ريشخندى به من بود گفت :
| درخت گردكان با اين درشتى |
| درخت خربزه اللّه اكبر |
نوكر اين طور چيز بنويسد آقا جاى خود دارد...
بارى حقيقتاً من به كربلايى قربان (پدر اميركبير) حسد بردم و بر پسرش مى ترسم ... خلاصه اين پسر خيلى ترقيات دارد. و قوانين بزرگ به روزگارم مى گذارد. باش تا صبح دولتش بدمد.
ميرزا تقى خان در حدود سال 1222 ه، ق در (هزاوه فراهان ) متولد شد. پدرش كربلايى محمد قربان آش پز ميرزا عيسى قائم مقام اول بود و پس از او همين شغل را در دستگاه پسرش ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانى داشت .(53)
ابن انبارى به علت عشق به علم از هر لذت نفسانى صرفنظر كرد
ابوبكر محمد بن قاسم نحوى (معروف به ابن انبارى ) سيصد هزار بيت شاهد براى قرآن در حفظ داشته و به او مى گفتند مردم در باب حافظه تو بسيار سخن گفتند، بگو چقدر در حفظ دارى ؟ مى گفت : سيزده صندوق حفظ دارم . و گفته شده كه صد وبيست تفسير قرآن در حفظ داشت و به جهت حفظ قوه حافظه بسيارى از غذاهاى لذيذه را كه ضرر به قوه حافظه داشت ترك كرد، رطب را مى گرفت و مى گفت : تو طيبى ليكن اطيب از تو حفظ كردن آن چيزى است كه خدا بخشيده به من از علم .
گويند: روزى در بازار مى گذشت جاريه خوشرويى را ديد طالب او شد اين خبر به (راضى باللّه ) خليفه عباسى رسيد، امر كرد او را خريدند و براى ابن انبارى بردند ابن انبارى جاريه را امر به صبر براى استبراء نمود. مى گويد: من در طلب حل يك مساءله علمى بودم در اين وقت ناگهان قلبم متوجه جاريه شد و از فكر در آن مساءله بازماندم آن وقت به خادم گفتم : اين جاريه را ببر من نمى خواهم و نمى ارزد به خاطر اين جاريه از طلب علم بازمانم .
غلام خواست او را ببرد جاريه گفت : تو مردى عالم و عاقل و صاحب مقامى بايد بدانى كه اگر مرا بيرون كنى و گناه مرا معين نكنى مردم گمان بد در حق من مى برند.
گفتم كه : از براى تو هيچ تقصيرى نيست جز اين كه ديدم با وجود تو از علمم مى مانم گفت : اين سهل است ؛ چون خبر به (راضى ) رسيد گفت : سزاوار نيست كه علم در قلب احدى شيرين تر باشد از علمى كه در قلب اين مرد است .
تحصيل علم تا دم مرگ
شيخ شهيد در مجموعه خود نقل كرده است كه در خدمت ابوجعفر طبرى نقل كردند كه نصر بن كثير با سفيان ثورى خدمت حضرت صادق عليه السلام مشرف شده و عرض كرد كه : مى خواهم به بيت الحرام مشرف شوم مرا چيزى تعليم فرماييد كه خدا را به آن بخوانم حضرت فرمود: چون رسيدى به بيت الحرام بگذار دست خود را به ديوار خانه كعبه پس بگو: يا سابق الفوت و يا سامع الصوت و يا كاسى العظام لحماً بعد الفوت پس بخوان خدا را بعد از آن به هر چه بخواهى .
وهمچنين تعليم فرمود: سفيان را كه در وقتى كه روآورد به چيزى محبوب ، بسيار حمد كند خدا را و هرگاه روكند به چيزى كه مكروه است بسيار بگويد: لاحول ولا قوة الا با للّه وهرگاه روزى او كم شد استغفار بسيار كند.
ابوجعفر طبرى دوات و كاغذ طلبيد و آن دعا و حديث را نوشت و اين قبل از مرگ او بود ساعتى بعد به او گفتند نوشتن اين مطلب در اين وقت براى تو چه فايده دارد؟
گفت : (شايسته است براى هر انسان كه ترك نكند اقتباس علم را تا بميرد.(54))
من ماءمورم كه علم فرا گيرم
آيت اللّه سيد محمد شيرازى رحمه الله عليه نوشته است : يكى از علما در نجف اشرف خيلى كم به زيارت امام حسين عليه السلام در كربلاى معلّى مشرف مى شد. سبب را پرسيدند، فرمود: من ماءمورم كه علم فرا گيرم و علم بياموزم و از اين قبيل وظائف واگر بنا باشد زياد به زيارت كربلا بروم به من گفته مى شود چرا وظيفه شرعى كه به تو واگذار شده ترك كردى و بيش از حد به زيارت امام حسين رفتى ؟(55)
بحث علمى در مسافرت
ونيز نوشته است مرحوم حاج آقا حسين قمى هر موقع مى خواست به جائى مسافرت كند با كسانى كه در بحث خصوصى او شركت مى كردند مسافرت مى نمود تا در سفر مشغول بحث شود.
من كراراً او را به اين كيفيت ديدم . ايشان مى فرمودند: چگونه من از سهم مبارك امام استفاده كنم در حالى كه پول مخصوص طلبه اى است كه مشغول به تحصيل باشد و من مباحثه و مدرسه را ترك كرده باشم ، هر چند در راه تحصيل هستم (56).
و نيز فرموده اند: همراه مرحوم شيخ ميرزا محمد تهرانى صاحب كتاب مستدرك البحار به خارج شهر مى رفتيم ، وى در تمام طول شب مشغول نوشتن مستدرك بود و من هر چه بيدار مى شدم مى ديدم او مشغول نوشتن است با اينكه پير و ناتوان و چشمهايش ضعيف شده بود(57).
سخنان خليل بن احمد
خليل بن احمد گويد: روزى كه با عالمى بالاتر و داناتر از خودم باشم آن روز، روز استفاده من است و اگر با كسى كه در علم از من پائين تر است باشم آن روز روز افاده وفايده دادن من است و اگر با كسى باشم كه با من در علم مساوى است آن روز، روز مباحثه و مذاكره من است و اگر روزى هيچكدام از اين سه نباشد آن روز، روز مصيبت من است .
حاج ميرزا حسين سبزوارى و محمد هاشم ميرزاى افسر حكايت كنند كه مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى مراقبت زياد در درس داشت و كمتر درس و بحث را ترك مى كرد، روزى به واسطه شدت سرما گفت : فردا درس تعطيل است ، فرداى آن روز به مجلس درس حاضر شد. طلبه ها علت را پرسيدند. فرمود: ديدم گاوان براى زراعت مى روند، روا نديدم كه من بحث را ترك گويم (58).
على عليه السلام فرموده است :
لا يعدم الصبور الظفّر وان طال به الزمان .
پيروزى نصيب بردبارى و كوشش مى گردد هر چند مدت محروميتش زياد باشد.(59)
مسجد پايگاه سواد آموزى
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بمنظور تعليم خواندن و نوشتن در ميان مسلمانان فردى به نام عبداللّه بن سعيد را ماءمور كرد تا خواندن و نوشتن را به ديگران بياموزد. و با اين ترتيب از آنجائى كه سواد خواندن و نوشتن جنبه دينى و تقدس داشت مساجد به عنوان نخستين كانون هاى سواد آموزى مورد استفاده قرار گرفت .
جلسات ادبى نيز در مسجد تشكيل مى شد، شاعران سروده هاى خود را در حضور پيامبر مى خواندند و گاه از سوى آن حضرت به دريافت جايزه و خلعت مفتخر مى شدند. چنانچه كعب بن زهير قصيده معروف خود بانت سعاد و قلبى اليوم مبتول را كه در مدح رسول خدا صلى الله عليه و آله سروده بود در مسجد مدينه در حضور حضرت رسول صلى الله عليه و آله خواند و جايزه از آن حضرت دريافت كرد.(60)
و براى حسان بن ثابت منبر مى نهادند و او اشعارش را در بالاى منبر مى خواند(61).
ترويج دانش
پيغمبر براى انجام نخستين و مهمترين وظيفه اش كه تعليم دانش به پيروانش بود آموزشگاهى داشت به نام (صفه ) كه به مسجد پيغمبر متصل بود و مى توانست شخصاً كار تعليم وتربيت و مطالبى را كه تعليم داده مى شد تحت نظارت داشته باشد، گاهى اوقات هم كه مجال و مناسبتى پيش مى آمد خود پيغمبر تعليم در كلاسها را بعهده مى گرفت و كسانى كه دوره تحصيل را در اين مدرسه به پايان مى رسانيدند به نواحى مختلف قلمرو اسلام فرستاده مى شدند تا در آنجا چنين كلاسها و مدارسى ترتيب دهند.
در (صفه ) شاگردان باسنين مختلف تحصيل مى كردند و در هفته يكروز كلاسها مخصوص زنان بود.
پيغمبر صلى الله عليه و آله آنقدر به ترويج خواندن و نوشتن در ميان شاگردان اين مدرسه علاقه مند بود كه پس از پيروزى در (جنگ بدر) از اسراى جنگى كه هنر نوشتن و خواندن را مى دانستند خواست كه به جاى پرداخت غرامت براى آزادى خودشان هركدام از ايشان به ده نفر از مسلمانان نوشتن را بياموزند و آزاد شوند.
تمام اعضاى خانواده پيغمبر چه زن و چه مرد حتى خدمتگزاران مخصوص او و همچنين دوستان نزديك پيغمبر صلى الله عليه و آله يا پيش از اسلام با سواد بودند يا پيغمبر از ايشان مى خواست كه هر چه زودتر خواندن و نوشتن را بياموزند.
هر وقت پيغمبر صلى الله عليه و آله حاكمى را ماءمور ايالتى مى ساخت مخصوصاً دستور مى داد و تاءكيد مى كرد كه كار تعليم و تربيت مردم را زير نظر مستقيم خود اداره كند.(62)
گروه بهتر
عبداللّه بن عمر نقل مى كند كه روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دو گروه از پيروان خود را ديد در مسجد بودند.
فرمود: اين هر دو گروه مردمانى نيك هستند، اما يكى از اين دو گروه به كارى بهتر مشغولند، زيرا يك گروه به دعا ونماز مشغول هستند تا عنايت و رحمت الهى را براى خود جلب كنند و اين امر به خدا مربوط است كه دعاى ايشان را مستجاب سازد و آنچه ايشان مى خواهند به ايشان ارزانى دارد.
اما گروه ديگر به كسب دانش وتعليم به كسانى كه از آن بى بهره اند سرگرمند و بدين قرار اينها به كار بهترى مشغول مى باشند. در واقع من خود نيز وظيفه تعليم را بعهده دارم و براى تعليم مبعوث شده ام (بعثت مُعَلّماً) با گفتن اين كلمات پيغمبر گرامى خود در ميان اين گروه نشست (63).
عمر واقعى آن است كه در تحصيل دانش بگذرد
وقتى اسكندر جهت فتح ممالك قطع مسالك مى كرد در اقصاى مغرب به شهرى رسيد كه در آب و هوا و نعمت و صفا نظير آن را نديده بود فرمان داد تا در آن حوالى سراپرده بر پا نمايند.
ناگاه به قبرستانى رسيدند ديد بر قبر يكى نوشته شده او يكسال عمر كرده و بر ديگرى نوشته سه سال و بر ديگرى پنج سال و خلاصه هيچيك را عمر از پانزده سال و بيست سال بيش نبود در حيرت شد كه چگونه در چنين آب و هواى خوب عمر اندك باشد.
فرستاد جمعى از اعيان شهر را حاضر كردند و همه را معمّر و كهنسال يافت ، از معماى عمر كم قبرها پرسيد گفتند: اموات ما نيز مانند ما عمر زياد كرده اند ولى روش ما اين است كه از ايام زندگى خود آنچه براى تحصيل علم و دانش و تكميل نفس گذرانديم از عمر خود شماريم و بقيه را باطل و بيهوده دانيم پس هر كه از ما درگذرد آن مقدار زمان را حساب كنند و بر روى قبر او نويسند كه با علم و دانش بوده است .
اسكندر را اين سخن و عادت بسيار پسنديده آمد وآنها را تحسين كرد.
فضيلت علم
(آقا اميرالمؤ منين على ) عليه السّلام فرمود: (به هفت جهت علم از مال برتر است ،
اوّل : آنكه علم ميراث انبياء است و مال ميراث فراعنه وپادشاهان است .
دوّم : علم را هر چه انفاق و خرج كنى . كم نمى شود (بلكه زياد هم مى شود) ولى مال را هر قدر خرج كنى به همان اندازه كسر مى شود.
سوم : مال نه تنها احتياج به حافظ و نگهبان دارد بلكه صاحب مال بايد در نگه دارى او مراقبت كند، ولى علم نه تنها احتياج به مراقبت و نگهدارى ندارد، بلكه صاحب خود را هم از خطرها و ضررها حفظ مى نمايد.
چهارم : علم در كفن و قبر تا آخر همراه انسان است . ولى مال بعد از مرگ همراه آدمى نيست .
پنجم : مال براى مؤ من و كافر حاصل مى شود ولى علم فقط براى مؤ من حاصل مى شود، (مراد علم شريعت و دين است ).
ششم : جميع مردم در امور دينشان نيازمند به علمند ولى نيازمند به آدم مالدار نيستند.
هفتم : علم در موقع عبور از صراط صاحبش را يارى مى كند ولى مال در عبور از صراط مانع و مزاحم صاحب مال مى گردد.(64)
احترام به قلم وكتب علم
استاد حسين مظاهرى فرمودند: استاد بزرگوار ما آية الله العظمى بروجردى رحمة الله عليه از استادشان مرحوم آقا ميرزا عبدالمعالى اصفهانى نقل مى كرد كه ايشان مى فرمود: اگر در اطاقى قلمى باشد كه با آن قلم فقه شيعه نوشته شده باشد، من در آن اطاق نمى خوابم و اگر بخواهم در آنجا بخوابم اول قلم را بيرون مى برم و بعد مى خوابم وقتى يك عالم شيعه اين طور بگويد، معلوم مى شود كه احترام كردن به كتابهاى فقهى و روائى و مخصوصا احترام به قرآن شريف فوق العاده مهّم است .(65)
سيد جواد عاملى
مرحوم امين در (اعيان الشيعه ) درباره جدّيت مرحوم (سيّد جواد عاملى ) صاحب مفتاح الكرامه آورده است : او در جدّيت در تحصيل علم بى نظير بود. عمر خود را در درس و تدريس و بحث و مطالعه و تاءليف و خدمت به دين تمام كرد و شب و روز خود را در اين راه مستغرق ساخت ، به گونه اى كه هيچ امرى از قبيل بيمارى ، ضعف يا اضطراب او را باز نمى داشت و حتى در شب هاى عيد و شب هاى قدر و ديگر شب هاى ماه رمضان به بحوث علمى مشغول بود و تا سنين پيرى اينچنين بود و همچنان به رغبت و نشاط او در اين راه افزوده مى شد و شب را جز اندكى نمى خوابيد.
از او پرسيده شد: (افضل اعمال در شب قدر چيست ؟ فرمود به اجماع علماء اماميّه اشتغال به طلب علم است .)
در ايّام محاصره نجف توسط وهابى ها (بين سالهاى 1221 و 1226 هجرى ) كه علماء با مردم به دفاع از شهر پرداخته بودند، در عين حال كه با علماء ديگر به امور مربوط به جهاد و محافظت از شهر و فراهم آوردن وسائل دفاع و سركشى به مجاهدان و نگهبانان و تشويق آنان مى پرداخت ، از تاءليف و تدريس سستى نمى كرد و حتى در همان اوان رساله اى در باره وجوب دفاع از نجف و اينكه نجف كانون اسلام است نوشت و برخى از مجلّدات مفتاح الكرامه را در همان روزگار تاءليف نمود، مانند مجلّد مربوط به ضمان و شفعه و وكالت و اين در حالى بود كه او در دهه هفتاد از عمر خود بود.
يكى از امورى كه جّد و جهد شبانه روزى او را نشان مى دهد اين است كه در پايان بسيارى از مجلّدات مفتاح الكرامه آورده است كه در شب ، از نوشتن آن فارغ گشته است . چنانچه ذكر كرده است كه نوشتن مجلّد وقف را در نزديكى هاى نيمه شب و جلد دوّم از طهارت را در ربع اخير شب و جلد وكالت را بعد از نيمه شب و دو جلد شفعه و اقرار را در شب و بعض مجلّدات ديگر را در شب قدر يا شب عيد فطر به پايان رسانيده است .او در آخر مجلد اقرار از مفتاح الكرامه نوشته است : (در ماه رمضان امسال هشت ، يا نه يا ده جزء با اين تتّبع و گستردگى ابحاث نوشتم و اين بدان سبب بوده است كه من بسيارى از اعمالى را كه ديگران در ماه رمضان انجام مى دهند جز اندكى كه چندان مؤ ثر در تعطيل كتابت نبوده ، ترك كردم ).
نواده آن مرحوم ، سيد جواد بن سيد حسن نقل كرده است كه دختر صاحب مفتاح الكرامه كه بانوئى جليل القدر و مشهور به تقوى و عيادت بوده است و تا بيش از نود و پنچ سالگى با صحّت حواس و قدرت ادراك زندگى كرد گفت : پدرم جز اندكى از شب را نمى خوابيد و من به ياد ندارم شبى از خواب برخاسته باشم و او را در خواب ديده باشم .
نوه او شيخ رضا بن زين العابدين عاملى مدّتى در خانه او بود و شب ها وقتى مطالعاتش تمام مى شد مى خوابيد و جّدش همچنان بيدار و مشغول به كار خود بود. به نوه اش رو كرده گفته بود: اين عشق به خواب چيست مرا از خواب همين اندازه بس است و سپس سر را بين دوزانوى خود مى گذاشت و مى خوابيد و پيش از آنكه خواب سيرى بكند بيدار مى شد و به كارش بر مى گشت .
گاهى نوه خود را براى نماز شب بيدار مى كرد ولى خود بدون آنكه نماز شب بخواند به كار خود ادامه مى داد .
در ميان علماء زمان خود، تا روز مرگ معروف به دقّت و ضبط و صفاء ذات بود و علماء بزرگ زمانش براى حلّ مسائل مشكله به او رجوع مى كردند و جواب دريافت مى كردند يا تقاضا مى كردند، در آن باره تاءليفى بنمايد، چرا كه به اطلاعات سرشار و نكته بينى و ممارستش با كلمات فقها و خبره بودنش در علم رجال واقف بودند. و شاهد اين مطلب اينكه بيشتر يا تمام كتابهايش را به در خواست بزرگان از علماء نوشته است چنانچه (مفتاح الكرامه ) و رساله (العصرة ) را به در خواست استادش شيخ جعفر و رساله (المواسعة ) را به در خواست استاد ديگرش صاحب رياض تاءليف نموده است (66).
بدانم و بميرم بهتر است
دانشمند مشهور و نامى (ابوريحان بيرونى ) در بستر بيمارى افتاده بود و ساعات آخر عمر را مى گذرانيد، (فقيه ابوالحسن على بن عيسى ) به بالينش آمد.
در آن حال ابوريحان از فقيه پرسيد: حساب جدّات فاسده را كه موقعى براى من گفتى اينك بازگوى كه چگونه بود؟
فقيه گفت : با اين شدّت بيمارى اكنون چه جاى اين سؤ ال است ؟
ابوريحان گفت : (اى مرد بمن بگو كدام يك از اين دو بهتر است ، اين مسئله را بدانم و بميرم ، يا نادانسته و جاهل در گذرم ؟)
فقيه مى گويد: مسئله را گفتم و او فرا گرفت ، از نزد وى باز گشتم هنوز قسمتى از راه را نپيموده بودم كه صداى شيون مرگ از خانه ابوريحان بلند شد.(67)
دقّت مرحوم آية الله بروجردى
استاد فاضل (موحّدى ) از والدشان نقل كردند كه : روزى همراه (آية الله بروجردى ) براى درس مى رفتيم از بازارخان كه خارج شديم آقا ديد يكى از طلاب بطرف ديگرى غير از سمت درس حركت مى كند، با تعجّب فرمود: (اين آقا در اين موقع درس به كجا مى رود و چه كارى دارد كه از درس مهمتر است كه درس را ترك مى كند؟)
آن آقا مرحوم شهيد مطهرى بود. كه به او قضيه آقاى بروجردى را گفته بودند ايشان جواب داده بود كه من آن روز يك كار ضرورى داشتم به دنبال آن مى رفتم و من نمى داستم كه آقا اين قدر حركات مرا زير نظر داشته و تا اين حّد به تحصيل علم و درس خواندن توجّه و دقّت دارند.(68)
ميزان اهتمام به طلب علم
در (روضات الجنات ) مى نويسد: (مقّدس اردبيلى ) در تحصيل علم آن قدر دقّت داشت كه هر گاه از نجف اشرف به زيارت كربلا مى رفت نمازش را احتياطا جمع (يعنى هم نماز شكسته وهم نماز درست خواند) مى خواند و مى گفت : تحصيل علم فريضه است و زيارت امام حسين عليه السلام سنّت است چه بسا بواسطه انجام امر مستحب كه زيارت باشد فريضه اى ترك مى شود بنابر اين احتياط در جمع خواندن است ، با آنكه آن بزرگوار در حال سفر هم مطالعه را ترك نمى كرد.
باز مى نويسد: مقدس رحمه الله عليه با (مولى ميرزاجان ) همدرس بود، مولى ميرزاجان به مطالعه خيلى حريص بود از اول شب تا آخر شب مطالعه مى كرد ولى مرحوم مقّدس ثلث آخر شب بيدار مى شد نماز شب را مى خواند پس از اداء نماز در باره درس روز گذشته فكرى مى كرد و از مولى ميرزا جان بهتر مطالب درس را درك مى كرد.(69)
سكّاكى وكسب علم
(يوسف ابن ابى بكر) ملقّب به (سراج الّدين سكّاكى ) دوازده علم از علوم عرب را دارا بود، او در ابتداى امر آهنگر بود كه با دست خود صندوق كوچكى درست كرد و قفل عجيبى به آن صندوق زد كه وزن صندوق با آن قفل همه اش يك قبراط بيشتر نبود و آن را به عنوان هديه نزد سلطان آورد.
بر خلاف انتظار سكّاكى ، سلطان و اطرافيان او چندان عنايتى به سكّاكى نكردند ولى سكّاكى ديد مردى وارد مجلس شد همه اهل مجلس به او زياد احترام كردند، سكّاكى پرسيد: (اين آقا چه كاره است كه اين قدر مورد احترام ملك و سايرين است ؟)
گفتند: (اين آقا عالم و دانشمند است ). سكّاكى در همانجا تصميم گرفت كه به دنبال تحصيل علم برود و علم را ياد بگيرد. از آنجا حركت كرد آمد به مدرسه براى درس خواندن در صورتى كه سى سال از عمرش گذاشته بود، استاد هم به او گفت : سن تو زياد است مشكل است كه بتوانى به جائى برسى .
اتفاقا سكّاكى بسيار كم حافظه بود، استاد براى امتحان مساءله اى از فتاواى شافعى به او گفت ، بگو: (قال الشيخ جلد الكلب يطهر بالدّباغه ) يعنى : شيخ گفته پوست سگ با دباغى پاك مى شود.
آن روز اين عبارت را هزار مرتبه تكرار كرد فردا كه آمد درسش را تحويل بدهد گفت : قال الكب جلد الشيخ يطهر بالدّباغه ! يعنى سگ گفته پوست شيخ با دباغى پاك مى شود. همه حاضرين خنديدند استاد درس ديگرى به او داد، خلاصه ده سال با اين حال درس خواند ولى چيزى ياد نگرفت .
بكلّى از خودش نااميد شد و حوصله اش تنگ شد و سر به بيابان گذاشت تا آنكه روزى در دامنه كوهى مى گشت ديد در جائى از اين كوه آبى قطره قطره بروى سنگى مى ريزد و در اثر ريختن قطرات آب در مدّت طولانى بر روى اين تخته سنگ ، سنگ سوراخ و گود شده از ديدن آن منظره به فكر افتاده بخود گفت : مگر قلب تو از اين سنگ سخت تر است پس اگر به تحصيل ادامه بدهى عاقبت به جائى مى رسى ، دوباره تصميم گرفت خواندنش را ادامه بدهد آمد با جدّيت و كوشش تمام مشغول شد تا آنكه خداوند درهاى علوم و معارف را بروى باز كرد كه عاقبت گوى سبقت از اقران و امثال خود ربود وبه درجات عاليه از مراتب علوم گوناگون نائل شد.(70)
|
|
احاديث فضيلت علم
(اى مردم بدانيد كه دين هنگامى كامل و درست است كه علم بياموزيد و علم خود را بكار بنديد. آگاه باشيد! تحصيل علم واجب تر از تحصيل مال است )(1)
على عليه السلام : (علم را فرا گيريد كه ياد دادنش حسنه و ياد گرفتنش عبادت و بحث و گفتگويش جهاد و ياد دادنش به كسى كه نمى داند صدقه و بذل او به اهلش باعث نزديكى به خدا است ؛ چون علم به حلال و حرام است و راههاى منازل بهشت و انيس در وحشت و رفيق در غربت و سخنگوى در خلوت و راهنما است در نفع و ضرر و سلاح است در هنگام جنگ با اعدا و زينت است در نزد دوستان ؛ به وسيله ان علم خداوند اقوامى را بلند مى كند و آنها را راهبر خير و سعادت قرار مى دهد...)
امام باقر عليه السلام فرمود: (هيچ بنده اى نيست كه در جستجوى دانش شب را به روز يا روز را به شب آورد مگر آن كه در رحمت خدا درآيد و فرشتگان به او بانگ برآورند كه : آفرين بر آن كس كه به زيارت خدا مى رود. واين چنين كس همين گونه راه بهشت را بپيمايد.(2))
على عليه السلام فرمود: (چرا مردم موقع غذا خوردن در شب چراغ روشن مى كنند تا با چشم خود ببينند چه طعامى مى خورند ولى در تغذيه روحى خود همت ندارند كه چراغ عقل را با شعله علم روشن كنند تا از غذاى آلوده مصون بمانند و دچار عوارض نادانى و گناه نگردند در عقايد و اعمال خود گمراه نشوند.)
حضرت صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است : (داناترين مردم كسى است كه دانش ديگران را جمع كرده و بر دانش خود بيفزايد؛ و با ارزش ترين اشخاص كسى است كه دانش او بيشتر باشد و كم ارزش ترين اشخاص كسى است كه دانش او كمتر باشد.)
(اى جوينده علم آن دل كه علم و دانش در آن منزل نداشته باشد مانند خانه خرابه است كه كسى در آن ساكن نباشد ودر تعمير آن سعى نكند.(3))
ونيز حضرت امام باقر عليه السلام فرمود:
رسول خدا فرمود: (استاد و شاگرد هر دو در فضيلت و ثواب تعلم و يادگرفتن شريكند وليكن اجر و مزد معلم افزونتر است پس علم را فرا گيريد از حاملان علم و به برادران خويش نيز ياد بدهيد، همچنان كه شما از عالمان ديگر ياد گرفته ايد.)(4)
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: (كسى كه به شخصى مساءله اى ياد بدهد مالك او مى شود. عرض كردند يا رسول اللّه ! يعنى مى تواند او را بفروشد؟ فرمود: نه ، وليكن مى تواند به او امر ونهى كند و دستور و فرمان بدهد(5)).
حضرت صادق عليه السلام فرمود: (كسى كه قصدش از فراگيرى حديث منفعت دنيايى باشد از آخرت بى نصيب است ولى اگر قصدش خير آخرت باشد خداوند تبارك و تعالى به او خير دنيا و آخرت را عطا مى فرمايد.)
امام باقر عليه السلام فرمود: (آن كس كه از شما دانش بياموزد، پاداشى دارد همچون پاداش كسى كه به او مى آموزد و البته آموزگار را بر او برترى است ، دانش را از دارندگان دانش فرا گيريد و همان گونه كه دانشمندان به شما آموخته اند شما نيز به برادران خود بياموزيد.(6))
امير المؤ منين عليه السلام فرمود: (اى مردم ! كمال دين در دانش طلبى است و عمل كردن به دانش است آگاه باشيد! كه طلب كردن دانش از طلب مال واجب تر است چون مال تقسيم شده و تضمين گشته است كه شخص عادلى آن را بين شما تقسيم كرده و ضامن شده كه به شما برساند و به زودى مى رساند، ولى علم را بايد به دنبالش برويد واز اهلش طلب نماييد كه شما ماءموريد در جستجوى علم از اهلش آن را طلب كنيد. (7)
(علم اصل همه صفتهاى نيك است و منشاء همه كارهاى خوب است از اين جهت رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كسب دانش بر هر مسلمانى واجب است يعنى دانش تقوى و يقين .)(8)
علم تفرجگاه دانشمندان است .(9)
مردى آمد نزد حضرت رسول صلى الله عليه و آله عرض كرد: يا رسول اللّ ه ! علم كدام است ؟ حضرت فرمود: سكوت . عرض كرد پس از آن ؟ فرمود استماع و گوش كردن . عرض كرد پس از آن چيست ؟ فرمود حفظ كردن و بخاطر سپردن . عرض كرد: پس از آن ؟ فرمود: عمل كردن و به كار بستن علم . عرض كرد: پس از آن چيست يا رسول اللّه ؟ فرمود: انتشار علم و ياددادن به ديگران (10)).
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: (پناه مى برم به خدا از علمى كه سود نداشته باشد و آن علمى است كه با عمل خالصانه همراه نيست . وبدان كه اندكى از علم نيازمند عمل فراوان است ؛ زيرا علمى كه انسان در يك ساعت مى آموزد او را به عمل كردن بر طبق آن در سراسر عمر ملتزم مى كند(11)).
از بوذر جمهر حكيم پرسيدند: علم بهتر است يا مال ؟ گفت : علم ، گفتند: پس چرا علما به سراغ اغنيا مى روند ولى اغنيا به سراغ علما نمى روند؟
بوذر جمهر گفت : اين بدان جهت است كه علما فضيلت و ارزش مال را مى دانند و آثار و فوايد آن را درك مى كنند ولى اغنيا فضيلت علم را نمى دانند و از آثار و فوائد و بركات علم و عالم آگاهى ندارند لذا به سراغ علم وعالم نمى روند. وهمين دليل بر فضيلت و برترى علم وعالم است بر ثروت و ثروتمندان .
دانش گنج بزرگى است كه فانى نشود(12)
حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام فرموده : دين شناسى كليد بينش و دل آگاهى و عبادت كامل است ، آدمى بوسيله علم مى تواند به مدارج عالى دست يابد و در امور دين ودنيا رتبه بزرگى را احراز نمايد(13).
امام صادق عليه السلام : فرمود: هر علم كه از اين خانه (اشاره به خانه خود كرد) بيرون نيايد آن باطل است .
به بعضى از اصحاب خود فرمود: اگر علم صحيح را خواستى آن را از اهل اين بيت اخذ نما. زيرا كه علم صحيح را روايت مى كنيم شرح حكمت و فصل الخطاب به ما عطاء شده است .(14)
دانش فكر وانديشه را باز كند.(15)
يعنى اى فرزند عزيزم در آموختن علم باطن سخت كوش باش ، كه بيش از آنچه تصور مى رود سودمند و نافع است هر كس كه تنها به علم ظاهر پردازد واز علم باطن و سرّ بى خبر باشد بى آنكه خود بداند موجب هلاك و تباهى خود شده است ، پسركم ! اگر دوست دارى كه پروردگار تو را به زيور علم باطن كرامت بخشد، بايد كه چشم نفرت در دنيا بنگرى و به ارزش خدمت به صالحان عارف باشى و كار خويشتن را براى مرگ استوارى دهى . در چنين حالت كه تو را اين سه خصلت فراهم آمد پروردگار متعال تو را به علم سرّ و باطن مفتخر و مكرم خواهد فرمود(16).
از پيغمبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه : هر كه دنيا خواهد تجارت كند، هر كه آخرت خواهد زهد و رزد، وهر كه دنيا و آخرت خواهد علم آموزد.(17)
پيامبر گرامى اسلام در ضمن خطبه اى فرمود: كسى كه قرآن را ياد بگيرد و در مقابل علم تواضع كند و به بندگان خدا ياد بدهد.
در صورتى كه از خداوند عوض و ثواب بخواهد هيچ كسى در بهشت ثوابش به بزرگى ثواب او نيست و در بهشت منزلت و درجه و مقام رفيعه و نفيسه اى كه او را نصيب است ديگران ندارند، بدانيد كه عمل از علم بهتر است و ملاك دين ورع و تقوى است و عالم كسى است كه عمل به علم خود كند هرچند عمل كمترى باشد.(18)
پست ترين علم علمى است كه فقط در زبان قرار بگيرد و از زبان به ساير اعضا و جوارح سرايت نكند و بالاترين و بهترين علم آن علمى است كه در اعضا و جوارح بدن خودش را نشان بدهد و در مرحله عمل و كردار آشكار گردد.(19)
پيغمبر صلى الله عليه و آله آنقدر به ترويج خواندن و نوشتن در ميان شاگردان اين مدرسه علاقه مند بود كه پس از پيروزى در (جنگ بدر) از اسراى جنگى كه هنر نوشتن و خواندن را ميدانستند خواست كه به جاى پرداخت غرامت براى آزادى خودشان هر كدام از ايشان به ده نفر از مسلمانان نوشتن را بياموزند و آزاد شوند.
هر وقت پيغمبر صلى الله عليه و آله حاكمى را ماءمور ايالتى مى ساخت مخصوصاً دستور مى داد و تاءكيد مى كرد كه كار تعليم و تربيت مردم را زير نظر مستقيم خود اداره كند(20).
اگر اهل علم ، علم را درست و بجا حمل كنند و حقش را ادا كنند خدا و فرشتگان آنها را دوست دارند و چون آنان علم را براى دنيا گرفتند از اين جهت خداوند و فرشتگان آنها را دشمن دارند و آنها در نزد خدا خوار شدند.(21)
علم وديعه و امانتى است از خدا در روى زمين خدا و علما امينان اويند پس هر عالمى كه عمل كند، امانت خدا را ادا كرده واگر عمل ننمايد از خائنين نوشته شده است .
دانش ريشه و اساس هر خير و جهل و نادانى ريشه و مايه هر شرى است .(22)
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است خداوند بوسيله علم اطاعت مى شود، خير دنيا و آخرت با علم است و شر دنيا و آخر در اثر جهل است .
هر كه با هواى نفس مخالفت كرد علم را اطاعت كرده است .(23)
دانش راستين گمشده مؤ من است پس آن را فراگير و بياموز ولو از مردم منافق .
وهم از كلمات آن حضرت است : (24)
حكمت را بياموزيد ولو از مشركين .
از امام صادق عليه السلام در معنى اين آيه كه مى فرمايد: براى خدا دليل رسا و قاطع است سؤ ال شد، فرمود: خداوند در روز رستاخيز به بنده گنهكار خود مى گويد: بنده من چرا تكاليف خود را خوب انجام ندادى ؟ آيا مى دانستى و گناه كردى ؟ واگر بگويد نمى دانستم مى گويد: چرا ياد نگرفتى تا عمل كنى ؟
تمام اعضاى خانواده پيغمبر صلى الله عليه و آله چه زن و چه مرد حتى خدمتگزاران مخصوص او و همچنين دوستان نزديك پيغمبر صلى الله عليه و آله با پيش از اسلام با سواد بودند يا پيغمبر از ايشان مى خواست كه هر چه زودتر خواندن و نوشتن را بياموزند.
علم چراغ عقل و سرچشمه فضل و برترى است .(25)
علم ميراث گرانبها و نعمتى عمومى است (26).
على عليه السلام مى فرمايد: كسى كه يك حرف به من بياموزد مرا بنده خودش ساخته است .
دانش بهترين سرمايه است .(27)
نادانى رتبه مالدار را پائين برده علم رتبه فقير را بالا مى برد(28).
بهترين ارثى كه پدران براى فرزندان و پسران مى گذارند علم و كمال و ادب است .(29)
به وسيله علم و دانش نادانى و جهل را ريشه كن كنيد.
خردمند ميلش به حكمت و بى خرد همتش به نادانى و حماقت است .(30)
هر كه با دانش خلوت كند هيچ خلوتى او را به وحشت نيندازد.(31)
(گنجى با فايده تر از دانش نيست )(32)
(در مقام كسب علم و دانش باشيد جاه و مقام به شما مى رسد)(33)
مردى آمد نزد دانشمندى گفت : دلم مى خواهد علم ياد گيرم ولى مى ترسم حق علم را ضايع كنم . عالم در پاسخ گفت : همين ترك علم خود تضييع آن است .(34)
على عليه السلام فرمود: به وسيله علم با جهل و نادانى مبارزه كنيد.(35)
امام رضا عليه السلام فرمود: (علم پيشاهنگ عمل است (36)).
امام على عليه السلام فرمود: (هر كس به علم خود عمل نكند چيزى نمى داند(37)).
امام على عليه السلام فرمود: (علم تو را راهنمائى مى كند، وعمل تو را به سر منزل مقصود مى رساند(38)).
(علم دو قسم است ، علمى بر زبان ، كه حجتى است بر پسر آدم ، وعلمى در قلب كه علم سودمند است (39)).
وديعه هاى دانش
حضرت امام زين العابدين عليه السلام هر وقت جوان هايى را مى ديد كه در طلب علم و دانشند نزديك آنها مى رفت و به آنها مرحبا مى گفت و تشويقشان مى فرمود و مى گفت : (شما وديعه هاى دانشيد كه امروز كوچكان قوم و در آينده نزديك از بزرگان قوم و گروه ديگر مى باشيد.)
وهرگاه طالب علمى به نزد او مى آمد او را ترحيب و تكريم مى كرد و مى فرمود: (تو وصى پيامبر خدا هستى و طالب علم قدم به خشك وترى از زمين نمى گذارد جز اين كه زمين تا هفت طبقه براى او تسبيح مى گويند(40).)
چشمه اى در قلب انسان
(دانش در آسمان نيست كه بر شما فرود آيد و در جوف زمين نيست كه بر شما بيرون بيايد بلكه علم در خود شما است ) (چشمه اى در قلب آدم است ليكن بايد حجاب و مانع را از روى آن برداشت ) در حديث ديگر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
(هر كس چهل روز بنده خالص خدا گرديد از قلب او چشمه هاى حكمت جارى مى شود و به زبانش مى آيد.) كسى كه به مرتبه اخلاص رسيده باشد كارش به جايى مى رسد كه از مكروهات نيز خوددارى مى كند بلكه از مباهات كه خلاف ادب به نظر بيايد پرهيز مى كند، چنانچه مرحوم (مقدس اردبيلى ) وغير ايشان (مرحوم ميرداماد) چنان بوده اند چنانچه رسيده است پاهاى خود را دراز نمى كرد چه در منزل و چه در مجلس ؛ چون هميشه خود را در محضر پروردگار مى دانست .
(علم (نورى ) است كه خداوند در قلب هر كس بخواهد او را هدايت كند قرار مى دهد.)(41)
خداوند در يك آيه خود را به نور آسمانها و زمين تشبيه كرده است : (42)
روى اين حساب ميان علم و دانش و دانايى كه يك نوع نورانيتى است ارتباط و سنخيت برقرار است و بر اساس همين سنخيت (نور علم ) و (نور الهى ) است كه (43)؛ (يعنى ) صرفاً علما و دانشمندان نسبت به خدا حالت خشيت و خضوع دارند.)
اسلام عزيز گردد
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: اعمالتان را خالص واسلام را عزيز نمائيد، عرض كردند چگونه اسلام را عزيز كنيم ؟ فرمود: (با حضور در نزد علما براى يادگرفتن علم ، كسى كه براى رضاى خدا دانش بياموزد و در بحث جواب اهل هوا را بدهد براى او ثواب عبادت ثقلين و جن و انس است ).
عرض كردند يارسول اللّه رياكار هم از عملش بهره اى دارد؟ فرمود: كسى كه فقط خالصاً لوجه اللّه براى عزت اسلام كار كند براى اوست ثواب اهل مكه از وقتى خلق شده اند هست ولى اگر قصدش فقط براى خدا نباشد (با اين حال ) خدا آتش جهنم را بر او حرام كرده است .
علم و هنر بهتر از هر دولت و گنج زر
حكيمى پسران خود را پند داد كه جانان پدر، دانش هنر آموزيد كه ملك ودولت دنيا را اعتماد نيست و سيم و زر در سفر و حضر محل خطر است . يا دزد به يكبار ببرد و يا خواجه به تفاريق خورد.
اما دانش و هنر چشمه زاينده است و دولت پاينده واگر دانشمند و هنرمند از دولت بيفتد غم نباشد كه علم و هنر در نفس خود دولت است ، هنرمند هر جا كه رود قدر بيند ودر صدر نشيند و بى هنر لقمه چيند و سختى بيند:
| وقتى افتاد فتنه اى در شام |
| هر كس از گوشه اى فرا رفتند |
| روستا زادگان دانشمند |
| به وزيرى پادشاه رفتند |
| پسران وزير ناقص عقل |
| به گدائى به روستا رفتند(44) |
مقام علمى سلمان از نظر ائمه عليهم السلام
در ميان ياران و صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله در علم ودانش كسى به مرتبه سلمان نرسيد؛ زيرا علاوه بر آن كه سلمان دويست و پنجاه يا سيصد و پنجاه سال عمر كرد، و در تمام اين مدت درمقام تحصيل دانش بوده است و به همين منظور سالهاى متمادى خدمت رجال بزرگ مسيحيت را اختيار نمود.
و پس از آن كه مسلمان شد نيز در اوقات خاصى با پيامبر خلوت مى كرد و از آن حضرت كسب فيض مى نمود، به اين جهت است كه در روايات او را نمونه لقمان حكيم ياد كرده اند مخصوصاً اميرمؤ منان و ائمه عليهم السلام او را عالم به علوم پيشينيان و آيندگان معرفى نموده اند.
در روايتى كه در آن اميرمؤ منان عليه السلام احوال ياران اسلام خدا را بيان مى كند چون به نام سلمان مى رسد چنين مى گويد:
(به به سلمان از خانواده ماست شما كجا مانند سلمان را مى يابيد، كه او همانند لقمان حكيم است كه علم اول و آخر را مى داند و دريايى است كه پايان ندارد.)
يكى از امتيازات و خصوصيات سلمان اين است كه محدث است ؛ يعنى ، با فرشتگان تماس داشته و فرشتگان برايش حديث مى گفتند و علومى به او مى آموختند. با اين كه اين چنين معنى كرده كه امام است هر چند در بعضى اخبار محدث را چنين معنى كرده كه امام برايش حديث مى كند ولى اين معنا درست نيست چون اين معنا اختصاص به سلمان ندارد بلكه در روايت صحيحى وارد شده كه امام به ابو بصير فرمود: (على عليه السلام محدث بود و سلمان هم محدث بوده است ، ابو بصير عرض كرد: يابن رسول اللّه معناى محدث چيست ؟
فرمود: خدا فرشته اى مى فرستد و مطالب را در گوش او مى گويد).
و نيز در روايت ديگر ابو بصير است كه : سلمان اسم اعظم مى دانست .(45)
در اثر جهل به احكام سيزده نفر با يك زن ازدواج كردند
مرحوم ميرزاى بزرگ شيرازى رحمه الله عليه موقعى كه شخصى از كشورى به حضورش مى آمد از تمام جهات و خصوصيات آن كشور سؤ ال مى كرد.
روزى عده اى از يك كشور دوردست به حضور او آمدند آن مرحوم از اقتصاد آن كشور و آن شهر سؤ ال نمودند، يكى از آنها گفت : ما آنقدر فقيريم كه سيزده نفريم و يك زن داريم !
ميرزا گفت : چه گفتى ؟!
آن مرد باز كلامش را تكرار نمود كه : ما سيزده نفريم و يك زن داريم ، كه اين زن هر شبى نزد يكى از ما مى ماند.
مرحوم ميرزا بسيار ناراحت شده فرمود: مگر نمى دانيد زن حق ندارد، بيش از يك شوهر داشته باشد؟
گفتند: نمى دانيم .
ميرزا فرمود: مگر در شهر شما عالم نيست ؟
گفتند: خير ميرزا دستور داد كه بعضى از آنها در شهر سامراء بمانند براى تحصيل علم و يادگرفتن احكام حلال و حرام .
وفرمود: هر كدام آمادگى داريد كه بمانيد براى تحصيل علم من زندگى او را تاءمين مى كنم ، هم اكنون عده اى از اهل آن شهر در نجف و كربلا و قم مشغول به تحصيل مى باشند.(46)
بدترين بندگان خدا و بهترين آنها
امام سجاد عليه السلام فرمود:
(اگر مردم بدانند كه در تحصيل علم چه خيرهاست در طلب آن كوشش كنند اگر چه با دادن جان و سفر كردن بر سر امواج مرگبار دريا باشد.
خداوند به (دانيال ) پيمبر وحى كرد كه بدترين بندگان من نزد من انسان نادانى است كه دانايان را سبك شمارد و از آنان پيروى نكند؛ و محبوبترين بندگان من انسان پاكرفتارى است كه در طلب پاداش بزرگ باشد، پا بپاى دانايان رود و در پى فرزانگان افتد و از حكيمان سخن گويد..)(47)
از نظر عملى نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام به دانشمندان احترام فراوان مى گذاشتند، چنان كه امام جعفر صادق عليه السلام هشام را با آن كه بسيار جوان بود، احترام فراوانى مى كرد واو را بر ديگر شاگردان و اصحاب سالخورده خويش مقدم مى داشت و مى فرمود كه : (اين بزرگداشت به خاطر علم فراوان اوست نفعى كه او از راه علم خويش به جامعه مى رساند(48)).
پادشاهان ايران و سواد آموزى رعيت ها
پادشاهان ايران هيچ كارى از كارهاى دولتى و ديوانى را به مردم پست نژاد و رعيت نمى سپردند..، به طورى كه به كلى بالا رفتن از طبقه اى به طبقه ديگر مجاز نبود.
ولى گاه استقناء واقع مى شد و آن وقتى بود كه يكى از رعيتها اهليت و هنر خاصى نشان مى داد، در اين صورت بنا به برنامه (تنسر) آن را به شاهنشاه عرض كنند بعد از تجربه (موبدان ) و (هرابذه ) وطول مشاهدات ، تا اگر مستحق بدانند به غير طايفه الحاق فرمايند.(49)
درباره ممنوعيت تحصيل و قد غن بودن طلب علم و درس خواندن در ايران پيش از اسلام كه اشاره كرديم بهترين شاهد واقعه اى است دردناك كه حكيم (ابوالقاسم فردوسى ) در (شاهنامه ) نقل كرده است و آن اين است كه :
خسرو انوشيروان (خسرو اولى ساسانى ، 531 579م ) در يكى از جنگهاى خود باروميان دچار كمبود هزينه مى شود و وضع مالى و خزانه دولت براى تجهيز سپاه كفايت نمى كند.
(موبد) نزد خسرو مى آيد و او را از كمبود هزينه آگاه مى كند خسرو غمگين و گرفته خاطر مى شود و (بوذر جمهر) (بزرگمهر) را مى خواهد و بدو مى گويد: هم اكنون ساربان را بخواه و شتران بختى (قوى هيكل دو كوهانه سرخ رنگ ) را به راه انداز تا بروند و صد گنج از مازندران آورند. گفت : راه بسيار است و سپاه اكنون تهى دست و بى خوار بار است ، خوب است در اين شهرهاى نزديك كسانى مايه دار از بازرگانان و مالكان بجوئيم و از آنان وام بخواهيم .
خسرو راءى مرد دانا، بوذر جمهر را مى پسندد. بوذر جمهر مرد دانا و خردمند و خوب چهرى را مى جويد و مى گويد: با شتاب برو و كسى از نامداران كه به ما وام بدهد بياب و بگو كه خواسته ووام او را از گنج دولتى پس خواهيم داد. فرستاده مى آيد و مردم را گرد مى آورد و وامى را كه خواسته ياد مى كند. در اين ميان كفشگرى موزه فروش گوش تيز مى كند و به سخنان ماءمور خوب گوش مى دهد، وچون چگونگى را در مى يابد و آرزوى ديرينه خويش را نزديك به برآورده شدن مى پندارد، از مبلغ مورد نياز مى پرسد به او پاسخ مى دهند، او مى پذيرد كه آن هزينه را بپردازد آنگاه قپان و سنگ مى آورند و آن (چهل هزار) درم را مى كشد و مى دهد.
سپس تقاضا مى كند كه در برابر اين مبلغ بوذر جمهر نزد خسرو و پايمردى و شفاعت كند، فرستاده خواسته او را مى پذيرد و به هنگام بازگشت چون آن هزينه سنگين را نزد بوذر جمهر مى برد خواهش وام دهنده را ياد مى كند بوذر جمهر به خسرو مى گويد: خسرو بر مى آشوبد و به حكيم مى گويد: ديو خرد چشم ترا كور كرده است ، برو آن شتران را باز گردان و آن وام را باز پس بده .
آرى در چنين شرايطى سخت و نياز مبرم آن وام را به جرم اين كه وام دهند ه از طبقه پايين و صنعتگر است نه دبيرزاده و موبدزاده و نه از خاندانهاى بزرگ ، اجازه درس خواندن براى فرزند خود خواسته است باز مى گردانند و دوباره به انديشه وام خواهى از ديگران مى افتند و بدين گونه دل مردى را كه آرزو داشت فرزندش درس بخواند پر از درد و غم مى كنند و مرد كفشگر با آن همت و فداكارى و لا به و التماس آروزى درس خواندن فرزند خيش را به خاك مى برد.
اين داستان را فردوسى در (شاهنامه ) به نظر كشيده و مى گويد:
| از اندازه لشكر شهريار |
| كم آمد درم تنگ سيصد هزار |
| دژم كرد شاه اندر آن كار چهر |
| بفرمود تا رفت بوذر جمهر |
تا آنكه مى گويد:
| يكى كفشگر بود و موزه فروش |
| بگفتار او تيز مى كرد گوش |
| بدو كفشگر گفت من اين درهم |
| سپاسى زگنجور برسر نهم ... |
| كه اندر زمانه مرا كودكى است |
| كه بازار او بر دلم خوار نيست |
| بگوئى مگر شهريار جهان |
| مرا شاد گرداند اندر نهان |
| كه او را سپارد بفرهنگيان |
| كه دارد سرمايه و هنگ آن (50) |
ملائكه پرهاى خود را زير پاى طالبان علم پهن مى كنند
از كثير بن قيس روايت شده كه گفت : با (ابى درداء) در مسجد دمشق نشسته بوديم مردى نزدش آمد و گفت : اى ابى درداء من از مدينه (مدينة الرسول ) نزد تو آمده ام براى حديثى كه به من رسيده است تو آن را از پيغمبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اى ، گفت : براى تجارت به اينجا آمده اى ؟ گفت : نه . گفت : انگيزه ديگرى غير از اين نداشتى ؟ گفت : نه ، گفت : شنيدم رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود: كسى كه در راهى قدم بردارد كه در آن راه دانشى بدست آورد خداوند راهى به بهشت برايش معين كند و ملائكه از روى رضا و رغبت بالهاى خود را براى دانشجو مى گسترانند و براى عالم طلب آمرزش كنند آنچه در آسمانها و زمين است حتى ماهيهاى در آب .
و (برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه بر ساير ستارگان است . به درستى كه علما وارث انبيا مى باشند و انبيا درهم و دينارى به ارث نمى گذارن بلكه علم را به ارث مى گذارند،) هر كس آن را به دست آورد بهره زيادى به دست آورده است . گفت : بلى .
بعضى از علماء به ابى يحيى بن زكريا بن يحيى بن الساجى نسبت داده اند كه گفت : در بازار بصره با شتاب به در خانه بعضى از محدثين رفتيم و با ما مرد بى حيايى بود از روى مسخره گفت : پاهاى خود را از روى بالهاى ملائكه برداريد تا اين حرف را زد از مكانش تكان نخورد تا هر دو پايش خشك شد.
ونيز به ابى داوود سجستانى نسبت داده اند كه گفت : در اصحاب حديث مرد مخلوعى بود چون حديث پيغمبر را شنيد كه فرمود: ملائكه بالهاى خود را براى طالب علم مى گسترانند در كف پاهايش دو ميخ آهنين قرار داد و گفت : بر روى بالهاى ملائكه راه مى روم پس دردى در پاهايش پيدا شد وابو عبداللّه محمد بن اسماعيل التميمى اين حكايت را در شرح حال مسلم ذكر كرده و گفته پاهايش و ساير اعضايش خشك شد.(51)
مرحوم درچه اى بخاطر فوت مادرش درس راتعطيل نكردند
مرحوم شهيد آيت اللّه (اشرفى اصفهانى ) فرمودند: (مرحوم آيت اللّه سيد (محمد باقر درچه اى ) در اصفهان در مدرسه مى خواستند شروع به درس نمايند، خبر آوردند كه مادرشان در (درچه ) فوت كرده است ، آقا بدون اين كه درس را تعطيل نمايد فرمودند: شما برويد كارهاى تجهيز و تكفينش را انجام بدهيد. عرض كردند گويا وصيت كرده كه نمازش را شما بخوانيد، فرمود شما ساير كارهايش را انجام دهيد من بعد از درس براى نماز مى آيم پس از درس تشريف بردند ما خيال مى كرديم لابد چند روزى ايشان سوگوارند و براى درس تشريف نمى آورند ولى صبح فردا ديدم تشريف آوردند و درس را شروع فرمودند و راضى به تعطيل درس نشدند.)(52)
كوشش اميركبير در تحصيل علم
گويند كه : اميركبير در كودكى (هنگامى كه ) ناهار اولاد قائم مقام (فراهانى ) را مى آورد، در حجره معلمشان ايستاده براى بردن ظروف ، آنچه معلم به آنها مى آموخت او هم فرا مى گرفت ، تا روزى قائم مقام به آزمايش پسرانش آمده بود هر چه از آنها پرسيد ندانستند و امير جواب داد. قائم مقام از وى پرسيد: تقى ، تو كجا درس خوانده اى ؟ عرض نمود: روزها كه غذاى آقازاده ها را مى آوردم ، ايستاده گوش مى كردم . قائم مقام انعامى به او داد. نگرفت و گريه كرد. بدو گفت : چرا گريه مى كنى چه مى خواهى ؟
عرض كرد: به معلم امر فرمائيد درسى را كه به آقازاده ها مى دهد به من بياموزد قائم مقام دلش به حال او سوخت به معلم فرمود تا به او نيز بياموزد.
نامه اى كه سالها بعد قائم مقام به برادرزاده اش ميرزا اسحاق نوشته حد مراقبت او را در تعليم كربلايى تقى آن روز و اميركبير سالهاى بعد مى رساند، در حقيقت كربلايى تقى (اميركبير) را (امثال كامل شاگردى درسخوان ) آورده ، به پسران خود و برادرزاده اش سركوفت مى زد. بخشى از اين نامه چنين است :
ديروز از كربلايى تقى كاغذى رسيد موجب حيرت حاضران گرديد همه تحسين كردند و آفرين گفتند. الحق (يكاد زيتها يضى ء) در حق قوه مدركه اش صادق است يكى از آن ميان سر بيرون آورده تحسينات او را به شاءن شما وارد كرد كه در واقع ريشخندى به من بود گفت :
| درخت گردكان با اين درشتى |
| درخت خربزه اللّه اكبر |
نوكر اين طور چيز بنويسد آقا جاى خود دارد...
بارى حقيقتاً من به كربلايى قربان (پدر اميركبير) حسد بردم و بر پسرش مى ترسم ... خلاصه اين پسر خيلى ترقيات دارد. و قوانين بزرگ به روزگارم مى گذارد. باش تا صبح دولتش بدمد.
ميرزا تقى خان در حدود سال 1222 ه، ق در (هزاوه فراهان ) متولد شد. پدرش كربلايى محمد قربان آش پز ميرزا عيسى قائم مقام اول بود و پس از او همين شغل را در دستگاه پسرش ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانى داشت .(53)
ابن انبارى به علت عشق به علم از هر لذت نفسانى صرفنظر كرد
ابوبكر محمد بن قاسم نحوى (معروف به ابن انبارى ) سيصد هزار بيت شاهد براى قرآن در حفظ داشته و به او مى گفتند مردم در باب حافظه تو بسيار سخن گفتند، بگو چقدر در حفظ دارى ؟ مى گفت : سيزده صندوق حفظ دارم . و گفته شده كه صد وبيست تفسير قرآن در حفظ داشت و به جهت حفظ قوه حافظه بسيارى از غذاهاى لذيذه را كه ضرر به قوه حافظه داشت ترك كرد، رطب را مى گرفت و مى گفت : تو طيبى ليكن اطيب از تو حفظ كردن آن چيزى است كه خدا بخشيده به من از علم .
گويند: روزى در بازار مى گذشت جاريه خوشرويى را ديد طالب او شد اين خبر به (راضى باللّه ) خليفه عباسى رسيد، امر كرد او را خريدند و براى ابن انبارى بردند ابن انبارى جاريه را امر به صبر براى استبراء نمود. مى گويد: من در طلب حل يك مساءله علمى بودم در اين وقت ناگهان قلبم متوجه جاريه شد و از فكر در آن مساءله بازماندم آن وقت به خادم گفتم : اين جاريه را ببر من نمى خواهم و نمى ارزد به خاطر اين جاريه از طلب علم بازمانم .
غلام خواست او را ببرد جاريه گفت : تو مردى عالم و عاقل و صاحب مقامى بايد بدانى كه اگر مرا بيرون كنى و گناه مرا معين نكنى مردم گمان بد در حق من مى برند.
گفتم كه : از براى تو هيچ تقصيرى نيست جز اين كه ديدم با وجود تو از علمم مى مانم گفت : اين سهل است ؛ چون خبر به (راضى ) رسيد گفت : سزاوار نيست كه علم در قلب احدى شيرين تر باشد از علمى كه در قلب اين مرد است .
تحصيل علم تا دم مرگ
شيخ شهيد در مجموعه خود نقل كرده است كه در خدمت ابوجعفر طبرى نقل كردند كه نصر بن كثير با سفيان ثورى خدمت حضرت صادق عليه السلام مشرف شده و عرض كرد كه : مى خواهم به بيت الحرام مشرف شوم مرا چيزى تعليم فرماييد كه خدا را به آن بخوانم حضرت فرمود: چون رسيدى به بيت الحرام بگذار دست خود را به ديوار خانه كعبه پس بگو: يا سابق الفوت و يا سامع الصوت و يا كاسى العظام لحماً بعد الفوت پس بخوان خدا را بعد از آن به هر چه بخواهى .
وهمچنين تعليم فرمود: سفيان را كه در وقتى كه روآورد به چيزى محبوب ، بسيار حمد كند خدا را و هرگاه روكند به چيزى كه مكروه است بسيار بگويد: لاحول ولا قوة الا با للّه وهرگاه روزى او كم شد استغفار بسيار كند.
ابوجعفر طبرى دوات و كاغذ طلبيد و آن دعا و حديث را نوشت و اين قبل از مرگ او بود ساعتى بعد به او گفتند نوشتن اين مطلب در اين وقت براى تو چه فايده دارد؟
گفت : (شايسته است براى هر انسان كه ترك نكند اقتباس علم را تا بميرد.(54))
من ماءمورم كه علم فرا گيرم
آيت اللّه سيد محمد شيرازى رحمه الله عليه نوشته است : يكى از علما در نجف اشرف خيلى كم به زيارت امام حسين عليه السلام در كربلاى معلّى مشرف مى شد. سبب را پرسيدند، فرمود: من ماءمورم كه علم فرا گيرم و علم بياموزم و از اين قبيل وظائف واگر بنا باشد زياد به زيارت كربلا بروم به من گفته مى شود چرا وظيفه شرعى كه به تو واگذار شده ترك كردى و بيش از حد به زيارت امام حسين رفتى ؟(55)
بحث علمى در مسافرت
ونيز نوشته است مرحوم حاج آقا حسين قمى هر موقع مى خواست به جائى مسافرت كند با كسانى كه در بحث خصوصى او شركت مى كردند مسافرت مى نمود تا در سفر مشغول بحث شود.
من كراراً او را به اين كيفيت ديدم . ايشان مى فرمودند: چگونه من از سهم مبارك امام استفاده كنم در حالى كه پول مخصوص طلبه اى است كه مشغول به تحصيل باشد و من مباحثه و مدرسه را ترك كرده باشم ، هر چند در راه تحصيل هستم (56).
و نيز فرموده اند: همراه مرحوم شيخ ميرزا محمد تهرانى صاحب كتاب مستدرك البحار به خارج شهر مى رفتيم ، وى در تمام طول شب مشغول نوشتن مستدرك بود و من هر چه بيدار مى شدم مى ديدم او مشغول نوشتن است با اينكه پير و ناتوان و چشمهايش ضعيف شده بود(57).
سخنان خليل بن احمد
خليل بن احمد گويد: روزى كه با عالمى بالاتر و داناتر از خودم باشم آن روز، روز استفاده من است و اگر با كسى كه در علم از من پائين تر است باشم آن روز روز افاده وفايده دادن من است و اگر با كسى باشم كه با من در علم مساوى است آن روز، روز مباحثه و مذاكره من است و اگر روزى هيچكدام از اين سه نباشد آن روز، روز مصيبت من است .
حاج ميرزا حسين سبزوارى و محمد هاشم ميرزاى افسر حكايت كنند كه مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى مراقبت زياد در درس داشت و كمتر درس و بحث را ترك مى كرد، روزى به واسطه شدت سرما گفت : فردا درس تعطيل است ، فرداى آن روز به مجلس درس حاضر شد. طلبه ها علت را پرسيدند. فرمود: ديدم گاوان براى زراعت مى روند، روا نديدم كه من بحث را ترك گويم (58).
على عليه السلام فرموده است :
لا يعدم الصبور الظفّر وان طال به الزمان .
پيروزى نصيب بردبارى و كوشش مى گردد هر چند مدت محروميتش زياد باشد.(59)
مسجد پايگاه سواد آموزى
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بمنظور تعليم خواندن و نوشتن در ميان مسلمانان فردى به نام عبداللّه بن سعيد را ماءمور كرد تا خواندن و نوشتن را به ديگران بياموزد. و با اين ترتيب از آنجائى كه سواد خواندن و نوشتن جنبه دينى و تقدس داشت مساجد به عنوان نخستين كانون هاى سواد آموزى مورد استفاده قرار گرفت .
جلسات ادبى نيز در مسجد تشكيل مى شد، شاعران سروده هاى خود را در حضور پيامبر مى خواندند و گاه از سوى آن حضرت به دريافت جايزه و خلعت مفتخر مى شدند. چنانچه كعب بن زهير قصيده معروف خود بانت سعاد و قلبى اليوم مبتول را كه در مدح رسول خدا صلى الله عليه و آله سروده بود در مسجد مدينه در حضور حضرت رسول صلى الله عليه و آله خواند و جايزه از آن حضرت دريافت كرد.(60)
و براى حسان بن ثابت منبر مى نهادند و او اشعارش را در بالاى منبر مى خواند(61).
ترويج دانش
پيغمبر براى انجام نخستين و مهمترين وظيفه اش كه تعليم دانش به پيروانش بود آموزشگاهى داشت به نام (صفه ) كه به مسجد پيغمبر متصل بود و مى توانست شخصاً كار تعليم وتربيت و مطالبى را كه تعليم داده مى شد تحت نظارت داشته باشد، گاهى اوقات هم كه مجال و مناسبتى پيش مى آمد خود پيغمبر تعليم در كلاسها را بعهده مى گرفت و كسانى كه دوره تحصيل را در اين مدرسه به پايان مى رسانيدند به نواحى مختلف قلمرو اسلام فرستاده مى شدند تا در آنجا چنين كلاسها و مدارسى ترتيب دهند.
در (صفه ) شاگردان باسنين مختلف تحصيل مى كردند و در هفته يكروز كلاسها مخصوص زنان بود.
پيغمبر صلى الله عليه و آله آنقدر به ترويج خواندن و نوشتن در ميان شاگردان اين مدرسه علاقه مند بود كه پس از پيروزى در (جنگ بدر) از اسراى جنگى كه هنر نوشتن و خواندن را مى دانستند خواست كه به جاى پرداخت غرامت براى آزادى خودشان هركدام از ايشان به ده نفر از مسلمانان نوشتن را بياموزند و آزاد شوند.
تمام اعضاى خانواده پيغمبر چه زن و چه مرد حتى خدمتگزاران مخصوص او و همچنين دوستان نزديك پيغمبر صلى الله عليه و آله يا پيش از اسلام با سواد بودند يا پيغمبر از ايشان مى خواست كه هر چه زودتر خواندن و نوشتن را بياموزند.
هر وقت پيغمبر صلى الله عليه و آله حاكمى را ماءمور ايالتى مى ساخت مخصوصاً دستور مى داد و تاءكيد مى كرد كه كار تعليم و تربيت مردم را زير نظر مستقيم خود اداره كند.(62)
گروه بهتر
عبداللّه بن عمر نقل مى كند كه روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دو گروه از پيروان خود را ديد در مسجد بودند.
فرمود: اين هر دو گروه مردمانى نيك هستند، اما يكى از اين دو گروه به كارى بهتر مشغولند، زيرا يك گروه به دعا ونماز مشغول هستند تا عنايت و رحمت الهى را براى خود جلب كنند و اين امر به خدا مربوط است كه دعاى ايشان را مستجاب سازد و آنچه ايشان مى خواهند به ايشان ارزانى دارد.
اما گروه ديگر به كسب دانش وتعليم به كسانى كه از آن بى بهره اند سرگرمند و بدين قرار اينها به كار بهترى مشغول مى باشند. در واقع من خود نيز وظيفه تعليم را بعهده دارم و براى تعليم مبعوث شده ام (بعثت مُعَلّماً) با گفتن اين كلمات پيغمبر گرامى خود در ميان اين گروه نشست (63).
عمر واقعى آن است كه در تحصيل دانش بگذرد
وقتى اسكندر جهت فتح ممالك قطع مسالك مى كرد در اقصاى مغرب به شهرى رسيد كه در آب و هوا و نعمت و صفا نظير آن را نديده بود فرمان داد تا در آن حوالى سراپرده بر پا نمايند.
ناگاه به قبرستانى رسيدند ديد بر قبر يكى نوشته شده او يكسال عمر كرده و بر ديگرى نوشته سه سال و بر ديگرى پنج سال و خلاصه هيچيك را عمر از پانزده سال و بيست سال بيش نبود در حيرت شد كه چگونه در چنين آب و هواى خوب عمر اندك باشد.
فرستاد جمعى از اعيان شهر را حاضر كردند و همه را معمّر و كهنسال يافت ، از معماى عمر كم قبرها پرسيد گفتند: اموات ما نيز مانند ما عمر زياد كرده اند ولى روش ما اين است كه از ايام زندگى خود آنچه براى تحصيل علم و دانش و تكميل نفس گذرانديم از عمر خود شماريم و بقيه را باطل و بيهوده دانيم پس هر كه از ما درگذرد آن مقدار زمان را حساب كنند و بر روى قبر او نويسند كه با علم و دانش بوده است .
اسكندر را اين سخن و عادت بسيار پسنديده آمد وآنها را تحسين كرد.
فضيلت علم
(آقا اميرالمؤ منين على ) عليه السّلام فرمود: (به هفت جهت علم از مال برتر است ،
اوّل : آنكه علم ميراث انبياء است و مال ميراث فراعنه وپادشاهان است .
دوّم : علم را هر چه انفاق و خرج كنى . كم نمى شود (بلكه زياد هم مى شود) ولى مال را هر قدر خرج كنى به همان اندازه كسر مى شود.
سوم : مال نه تنها احتياج به حافظ و نگهبان دارد بلكه صاحب مال بايد در نگه دارى او مراقبت كند، ولى علم نه تنها احتياج به مراقبت و نگهدارى ندارد، بلكه صاحب خود را هم از خطرها و ضررها حفظ مى نمايد.
چهارم : علم در كفن و قبر تا آخر همراه انسان است . ولى مال بعد از مرگ همراه آدمى نيست .
پنجم : مال براى مؤ من و كافر حاصل مى شود ولى علم فقط براى مؤ من حاصل مى شود، (مراد علم شريعت و دين است ).
ششم : جميع مردم در امور دينشان نيازمند به علمند ولى نيازمند به آدم مالدار نيستند.
هفتم : علم در موقع عبور از صراط صاحبش را يارى مى كند ولى مال در عبور از صراط مانع و مزاحم صاحب مال مى گردد.(64)
احترام به قلم وكتب علم
استاد حسين مظاهرى فرمودند: استاد بزرگوار ما آية الله العظمى بروجردى رحمة الله عليه از استادشان مرحوم آقا ميرزا عبدالمعالى اصفهانى نقل مى كرد كه ايشان مى فرمود: اگر در اطاقى قلمى باشد كه با آن قلم فقه شيعه نوشته شده باشد، من در آن اطاق نمى خوابم و اگر بخواهم در آنجا بخوابم اول قلم را بيرون مى برم و بعد مى خوابم وقتى يك عالم شيعه اين طور بگويد، معلوم مى شود كه احترام كردن به كتابهاى فقهى و روائى و مخصوصا احترام به قرآن شريف فوق العاده مهّم است .(65)
سيد جواد عاملى
مرحوم امين در (اعيان الشيعه ) درباره جدّيت مرحوم (سيّد جواد عاملى ) صاحب مفتاح الكرامه آورده است : او در جدّيت در تحصيل علم بى نظير بود. عمر خود را در درس و تدريس و بحث و مطالعه و تاءليف و خدمت به دين تمام كرد و شب و روز خود را در اين راه مستغرق ساخت ، به گونه اى كه هيچ امرى از قبيل بيمارى ، ضعف يا اضطراب او را باز نمى داشت و حتى در شب هاى عيد و شب هاى قدر و ديگر شب هاى ماه رمضان به بحوث علمى مشغول بود و تا سنين پيرى اينچنين بود و همچنان به رغبت و نشاط او در اين راه افزوده مى شد و شب را جز اندكى نمى خوابيد.
از او پرسيده شد: (افضل اعمال در شب قدر چيست ؟ فرمود به اجماع علماء اماميّه اشتغال به طلب علم است .)
در ايّام محاصره نجف توسط وهابى ها (بين سالهاى 1221 و 1226 هجرى ) كه علماء با مردم به دفاع از شهر پرداخته بودند، در عين حال كه با علماء ديگر به امور مربوط به جهاد و محافظت از شهر و فراهم آوردن وسائل دفاع و سركشى به مجاهدان و نگهبانان و تشويق آنان مى پرداخت ، از تاءليف و تدريس سستى نمى كرد و حتى در همان اوان رساله اى در باره وجوب دفاع از نجف و اينكه نجف كانون اسلام است نوشت و برخى از مجلّدات مفتاح الكرامه را در همان روزگار تاءليف نمود، مانند مجلّد مربوط به ضمان و شفعه و وكالت و اين در حالى بود كه او در دهه هفتاد از عمر خود بود.
يكى از امورى كه جّد و جهد شبانه روزى او را نشان مى دهد اين است كه در پايان بسيارى از مجلّدات مفتاح الكرامه آورده است كه در شب ، از نوشتن آن فارغ گشته است . چنانچه ذكر كرده است كه نوشتن مجلّد وقف را در نزديكى هاى نيمه شب و جلد دوّم از طهارت را در ربع اخير شب و جلد وكالت را بعد از نيمه شب و دو جلد شفعه و اقرار را در شب و بعض مجلّدات ديگر را در شب قدر يا شب عيد فطر به پايان رسانيده است .او در آخر مجلد اقرار از مفتاح الكرامه نوشته است : (در ماه رمضان امسال هشت ، يا نه يا ده جزء با اين تتّبع و گستردگى ابحاث نوشتم و اين بدان سبب بوده است كه من بسيارى از اعمالى را كه ديگران در ماه رمضان انجام مى دهند جز اندكى كه چندان مؤ ثر در تعطيل كتابت نبوده ، ترك كردم ).
نواده آن مرحوم ، سيد جواد بن سيد حسن نقل كرده است كه دختر صاحب مفتاح الكرامه كه بانوئى جليل القدر و مشهور به تقوى و عيادت بوده است و تا بيش از نود و پنچ سالگى با صحّت حواس و قدرت ادراك زندگى كرد گفت : پدرم جز اندكى از شب را نمى خوابيد و من به ياد ندارم شبى از خواب برخاسته باشم و او را در خواب ديده باشم .
نوه او شيخ رضا بن زين العابدين عاملى مدّتى در خانه او بود و شب ها وقتى مطالعاتش تمام مى شد مى خوابيد و جّدش همچنان بيدار و مشغول به كار خود بود. به نوه اش رو كرده گفته بود: اين عشق به خواب چيست مرا از خواب همين اندازه بس است و سپس سر را بين دوزانوى خود مى گذاشت و مى خوابيد و پيش از آنكه خواب سيرى بكند بيدار مى شد و به كارش بر مى گشت .
گاهى نوه خود را براى نماز شب بيدار مى كرد ولى خود بدون آنكه نماز شب بخواند به كار خود ادامه مى داد .
در ميان علماء زمان خود، تا روز مرگ معروف به دقّت و ضبط و صفاء ذات بود و علماء بزرگ زمانش براى حلّ مسائل مشكله به او رجوع مى كردند و جواب دريافت مى كردند يا تقاضا مى كردند، در آن باره تاءليفى بنمايد، چرا كه به اطلاعات سرشار و نكته بينى و ممارستش با كلمات فقها و خبره بودنش در علم رجال واقف بودند. و شاهد اين مطلب اينكه بيشتر يا تمام كتابهايش را به در خواست بزرگان از علماء نوشته است چنانچه (مفتاح الكرامه ) و رساله (العصرة ) را به در خواست استادش شيخ جعفر و رساله (المواسعة ) را به در خواست استاد ديگرش صاحب رياض تاءليف نموده است (66).
بدانم و بميرم بهتر است
دانشمند مشهور و نامى (ابوريحان بيرونى ) در بستر بيمارى افتاده بود و ساعات آخر عمر را مى گذرانيد، (فقيه ابوالحسن على بن عيسى ) به بالينش آمد.
در آن حال ابوريحان از فقيه پرسيد: حساب جدّات فاسده را كه موقعى براى من گفتى اينك بازگوى كه چگونه بود؟
فقيه گفت : با اين شدّت بيمارى اكنون چه جاى اين سؤ ال است ؟
ابوريحان گفت : (اى مرد بمن بگو كدام يك از اين دو بهتر است ، اين مسئله را بدانم و بميرم ، يا نادانسته و جاهل در گذرم ؟)
فقيه مى گويد: مسئله را گفتم و او فرا گرفت ، از نزد وى باز گشتم هنوز قسمتى از راه را نپيموده بودم كه صداى شيون مرگ از خانه ابوريحان بلند شد.(67)
دقّت مرحوم آية الله بروجردى
استاد فاضل (موحّدى ) از والدشان نقل كردند كه : روزى همراه (آية الله بروجردى ) براى درس مى رفتيم از بازارخان كه خارج شديم آقا ديد يكى از طلاب بطرف ديگرى غير از سمت درس حركت مى كند، با تعجّب فرمود: (اين آقا در اين موقع درس به كجا مى رود و چه كارى دارد كه از درس مهمتر است كه درس را ترك مى كند؟)
آن آقا مرحوم شهيد مطهرى بود. كه به او قضيه آقاى بروجردى را گفته بودند ايشان جواب داده بود كه من آن روز يك كار ضرورى داشتم به دنبال آن مى رفتم و من نمى داستم كه آقا اين قدر حركات مرا زير نظر داشته و تا اين حّد به تحصيل علم و درس خواندن توجّه و دقّت دارند.(68)
ميزان اهتمام به طلب علم
در (روضات الجنات ) مى نويسد: (مقّدس اردبيلى ) در تحصيل علم آن قدر دقّت داشت كه هر گاه از نجف اشرف به زيارت كربلا مى رفت نمازش را احتياطا جمع (يعنى هم نماز شكسته وهم نماز درست خواند) مى خواند و مى گفت : تحصيل علم فريضه است و زيارت امام حسين عليه السلام سنّت است چه بسا بواسطه انجام امر مستحب كه زيارت باشد فريضه اى ترك مى شود بنابر اين احتياط در جمع خواندن است ، با آنكه آن بزرگوار در حال سفر هم مطالعه را ترك نمى كرد.
باز مى نويسد: مقدس رحمه الله عليه با (مولى ميرزاجان ) همدرس بود، مولى ميرزاجان به مطالعه خيلى حريص بود از اول شب تا آخر شب مطالعه مى كرد ولى مرحوم مقّدس ثلث آخر شب بيدار مى شد نماز شب را مى خواند پس از اداء نماز در باره درس روز گذشته فكرى مى كرد و از مولى ميرزا جان بهتر مطالب درس را درك مى كرد.(69)
سكّاكى وكسب علم
(يوسف ابن ابى بكر) ملقّب به (سراج الّدين سكّاكى ) دوازده علم از علوم عرب را دارا بود، او در ابتداى امر آهنگر بود كه با دست خود صندوق كوچكى درست كرد و قفل عجيبى به آن صندوق زد كه وزن صندوق با آن قفل همه اش يك قبراط بيشتر نبود و آن را به عنوان هديه نزد سلطان آورد.
بر خلاف انتظار سكّاكى ، سلطان و اطرافيان او چندان عنايتى به سكّاكى نكردند ولى سكّاكى ديد مردى وارد مجلس شد همه اهل مجلس به او زياد احترام كردند، سكّاكى پرسيد: (اين آقا چه كاره است كه اين قدر مورد احترام ملك و سايرين است ؟)
گفتند: (اين آقا عالم و دانشمند است ). سكّاكى در همانجا تصميم گرفت كه به دنبال تحصيل علم برود و علم را ياد بگيرد. از آنجا حركت كرد آمد به مدرسه براى درس خواندن در صورتى كه سى سال از عمرش گذاشته بود، استاد هم به او گفت : سن تو زياد است مشكل است كه بتوانى به جائى برسى .
اتفاقا سكّاكى بسيار كم حافظه بود، استاد براى امتحان مساءله اى از فتاواى شافعى به او گفت ، بگو: (قال الشيخ جلد الكلب يطهر بالدّباغه ) يعنى : شيخ گفته پوست سگ با دباغى پاك مى شود.
آن روز اين عبارت را هزار مرتبه تكرار كرد فردا كه آمد درسش را تحويل بدهد گفت : قال الكب جلد الشيخ يطهر بالدّباغه ! يعنى سگ گفته پوست شيخ با دباغى پاك مى شود. همه حاضرين خنديدند استاد درس ديگرى به او داد، خلاصه ده سال با اين حال درس خواند ولى چيزى ياد نگرفت .
بكلّى از خودش نااميد شد و حوصله اش تنگ شد و سر به بيابان گذاشت تا آنكه روزى در دامنه كوهى مى گشت ديد در جائى از اين كوه آبى قطره قطره بروى سنگى مى ريزد و در اثر ريختن قطرات آب در مدّت طولانى بر روى اين تخته سنگ ، سنگ سوراخ و گود شده از ديدن آن منظره به فكر افتاده بخود گفت : مگر قلب تو از اين سنگ سخت تر است پس اگر به تحصيل ادامه بدهى عاقبت به جائى مى رسى ، دوباره تصميم گرفت خواندنش را ادامه بدهد آمد با جدّيت و كوشش تمام مشغول شد تا آنكه خداوند درهاى علوم و معارف را بروى باز كرد كه عاقبت گوى سبقت از اقران و امثال خود ربود وبه درجات عاليه از مراتب علوم گوناگون نائل شد.(70)
|
|
|
|
روايات متعددى از اهل بيت (عليهم السلام) به دست ما رسيده كه بيانگر وقوع يك نهضت اسلامى و زمينه ساز ظهور حضرت در يمن است . سند تعدادى از اين روايت ها صحيح است (134) وقوع اين نهضت ، حتمى و پرچم آن پرچم هدايت و زمينه ساز ظهور و پشتيبان آن حضرت است . حتى برخى روايات آنرا هدايت بخش ترين پرچمها بصورت كلى در عصر ظهور مى نامند و بر ضرورت پشتيبانى آن ، بيش از پشتيبانى پرچم مشرق ايرانى تأكيد مى كنند . و زمان آن را همزمان با خروج سفيانى در ماه رجب يعنى چند ماه قبل از ظهور حضرت و مركز آن را صنعا معرفى مى كنند . رهبر اين نهضت ، در روايات ، به " يمانى " معروف است . و روايتى نام او را " حسن " و يا " حسين " و از نسل " زيد بن على " مى داند . اينك مهمترين روايات مربوط به اين نهضت را بررسى مى كنيم : از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود : " قبل از قيام قائم ، وقوع پنج علامت حتمى است : يمانى ، سفيانى ، صيحه آسمانى ، كشته شدن نفس زكيّه و فرو رفتن در بيداء " (135) .
و نيز فرمود : " خروج سفيانى ، يمانى و خراسانى در يك سال ، يك ماه و يك روز و ترتيب آنها همچون رشته مهره ها پشت سر هم خواهد بود . سختى از هر سو پديد آيد ، واى بر كسى كه با آنها مخالفت و دشمنى كند . در ميان درفش ها ، هدايت گرتر از درفش يمانى وجود ندارد ، چرا كه درفش حق است و شما را بسوى صاحبتان دعوت كند . وقتى يمانى قيام كند ، فروش اسلحه به مردم حرام است . پس بسوى او بشتابيد كه درفش او درفش هدايت است . بر هيچ مسلمانى ، سرپيچى از او جايز نيست و اگر كسى چنين كند اهل آتش است ، زيرا او مردم را به حق و به راه مستقيم دعوت كند . " (136) امام رضا (عليه السلام) در مورد كسى كه ادعا مى كرد ، امام زمان است ، فرمود : " قبل از ظهور (مهدى) ، سفيانى ، يمانى ، مروانى و شعيب بن صالح خواهند آمد ، پس او چگونه چنين ادعائى مطرح مى كند ؟ " (137) منظور از مروانى در روايت ، احتمال دارد همان ابقع باشد يا آنكه در متن روايت خراسانى بوده و توسط نويسندگان اشتباهى رخ داده باشد .
از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود : " خروج اين سه تن ، خراسانى ، سفيانى و يمانى در يك سال ، يك ماه و يك روز اتفاق مى افتد . و درفش يمانى از همه هدايت كننده تر است زيرا كه دعوت به حق مى كند . " (138)
و از هشام بن حكم نقل شده كه چون " طالب حق " خروج كرد به امام صادق (عليه السلام) گفته شد : " آيا اميدواريد اين شخص يمانى باشد ؟ حضرت فرمود : خير ، يمانى پيرو على است و اين شخص از آن حضرت بيزارى مى جويد " (139) و در همين روايت آمده است كه " يمانى و سفيانى
همچون دو اسب مسابقه هستند " يعنى هر يك مى كوشد از ديگرى سبقت گيرد . و در بعضى روايات درباره حضرت مهدى (عليه السلام) وارد شده است : " او از يمن و آبادى اى به نام كرعه خروج مى كند . " كرعه قريه اى در يمن از منطقه بنى خولان نزديك صعده است . در صورت صحيح بودن اين روايت ، بايد گفت كه منظور ، خروج يمانى است كه قيام خود را از اين منطقه آغاز مى كند و اگر در بعضى روايات آمده كه آغاز حركت حضرت از مشرق است ; منظور آغاز حركت ياران آن حضرت است . زيرا آنچه در روايات ثابت و مكرر آمده اين است كه امام زمان (عليه السلام) از مكه و مسجد الحرام قيام خود راآغاز مى كند . در كتاب بشارة الاسلام آمده است : " آنگاه ، فرمانروائى بنام حسين يا حسن از صنعاء قيام كند و با قيام او فتنه هاى سخت از ميان برود ، خجسته و پاك ظاهر شود و در پرتو ظهور او تاريكيها به روشنى تبديل و حق بعد از پنهان شدن ، آشكار گردد . " (140)
اكنون به بررسى چند نكته درباره نهضت و قيام يمانى مى پردازيم : الف : نقش انقلاب و قيام يمانى : طبيعى است كه نهضتى كه زمينه ساز حضرت مهدى (عليه السلام) در يمن است ; نقش عمده اى در مساعدتِ نهضتِ آن حضرت و يارى او در حجاز دارد . هرچند كه در روايات به اين نقش چندان اشاره نشده و شايد دليل آن حفظ نهضت يمانى و جلوگيرى از آسيب هاى احتمالى به آن باشد . ما بزودى در مبحث نهضت آن حضرت خواهيم گفت كه نيروهاى انسانى كه در مكه و حجاز قيام مى كنند و سپاه حضرت را تشكيل مى دهند ، بطور عمده از ياوران حجازى و يمنى خواهند بود ..
طبق بعضى روايات ، به دنبال ورود سفيانى به عراق ، يمانى هم وارد آنجا مى شود . نيروهاى يمنى در جنگ با سفيانى نقش پشتيبانى نيروهاى ايرانى را دارند ، چرا كه از لابلاى اخبار چنين فهميده مى شود كه طرف اصلى درگير با سفيانى ، مردم مشرق زمين يعنى ياران خراسانى و شعيب هستند . از طرف ديگر ، يمنى ها علاوه بر حجاز ، نقش اساسى در منطقه خليج خواهند داشت ، گرچه روايات آنرا خاطر نشان نساخته اند ، اما ممكن است فرمانروائى يمن ، حجاز و كشورهاى حوزه خليج در دست نيروهاى يمنى باشد كه پيرو حضرت اند . ب : چرا پرچم يمانى از پرچم خراسانى هدايت بخش تر است ؟ با اينكه درفش خراسانى و بطور كلى درفش هاى اهل مشرق به درفش هدايت ، توصيف شده و كشتگان آنها شهيد محسوب گشته و تعدادى از ايرانيان جزو وزيران ، مشاوران و از ياران خاص حضرت اند . از جمله فرمانده نيروهاى ايرانى ، شعيب بن صالح كه توسط امام به فرماندهى كل ارتش حضرت انتخاب مى گردد . و با آنكه نقش ايرانيان ، در آماده سازى قيام حضرت ، نقش وسيع و فعّالى است و فداكارى آنان آغازگر نهضتِ حضرت خواهد بود ، و ما آن را در فصل " نقش ايرانيان در دوران ظهور " بيان خواهيم كرد ، پس چرا انقلاب يمانى هدايت بخش تر از نهضت ايرانيان است ؟ دليل اين كار ممكن است به روش اداره حكومت توسط يمانى بازگردد يعنى روش ساده و قاطع اسلامى در رهبرى سياسى و ادارى . در حالى كه دولت ايرانيان از پيچيدگى در مديريت و نواقص ديگر رنج مى برد ، اين تفاوت ريشه در سادگى و قبيله اى بودن جامعه يمن و وراثت تمدن كهن و چند گانه جامعه ايرانى دارد .
همچنين ممكن است انقلاب يمن بخاطر برخوردارى از سياست هاى قاطع ، و دستگاه اجرائى واقع بين و بهره گيرى از نيروهاى مخلص و مطيع و نظارت مستمر برعملكرد كارگزاران خود ، داراى قدرت هدايت بيشترى باشد . و اين همان دستور العملى است كه اسلام به متوليان امور مى دهد تا بر اساس آن با كاركنان حكومتى عمل نمايند همچنانكه در منشور امير مؤمنان (عليه السلام) به مالك اشتر مى بينيم . در صفات حضرت مهدى (عليه السلام) نيز آمده است كه " او نسبت به كارگزاران و كارمندان خود سختگير و نسبت به بينوايان مهربان است " .
در حالى كه ايرانيان بر اساس چنين سياستى عمل نمى كنند . و نيز احتمال دارد درفش يمانى از اين جهت هدايت كننده تر باشد كه در تعقيب طرح جهانى اسلام ، خود را ملزم به رعايت قوانين و مقررات بين المللى روز نداند ، در حالى كه ايرانيان معتقد و ملزم و مجبور به رعايت آنها باشند . اما بهتر آن است كه بگوئيم انقلاب يمانى به دليل بهره گيرى از رهنمودهاى مستقيم حضرت مهدى (عليه السلام) قدرت هدايت بيشترى دارد چرا كه يمن جزء لاينفك قلمرو نهضت حضرت شمرده مى شود . علاوه بر آن ، شخص يمانى به ديدار حضرت نائل مى شود و بطور مستقيم از آن حضرت كسب تكليف مى كند . نشانه هاى اين ادعا ، رواياتِ مربوط به انقلاب يمنى هاست كه رهبر انقلاب يمن يعنى شخص يمانى را مى ستايد و مى گويد : " بسوى حق هدايت كند و شما را بسوى صاحبتان بخواند . سرپيچى از فرمان او براى مسلمانان جايز نيست و كسى كه چنين كند اهل آتش خواهد بود " اما در روايات مربوط به نهضت ايرانيان ، بيش از ستايش رهبران ، از عموم مردم به عنوان ياوران درفش هاى سياه و اهل مشرق ، ستايش شده است . البته بجز شعيب بن صالح كه با توجه به روايات ، نسبت به بقيه فرماندهان ، امتياز و برترى ويژه اى دارد و پس از او سيد خراسانى و سپس مردى از قم در روايات مورد ستايش قرار گرفته اند . علاوه بر همه اين موارد ، انقلاب يمانى به ظهور امام (عليه السلام) نزديكتر از انقلاب ايرانيان است ، حتى اگر فرض كنيم يمانى قبل از سفيانى قيام كند يا آنكه يمانى ديگرى زمينه ساز يمانى موعود باشد .
در حالى كه انقلاب ايرانيان بدست مردى از قم صورت مى پذيرد كه سرآغاز نهضت و قيام حضرت مهدى (عليه السلام) است " آغاز نهضت او از مشرق است " و فاصله بين شروع نهضت ايرانيان و بين خراسانى و شعيب ممكن است بيست يا پنجاه سال و يا آنچه خدا اراده كند ، بطول انجامد . . .چنين نهضتى بر پايه اجتهادِ فقهاء و نمايندگان سياسى آنان استوار است و از امتياز خلوص انقلاب يمانى كه بطور مستقيم از ناحيه امام مهدى (عليه السلام) هدايت مى شوند ، بهره مند نيست . ج : نكته ديگر اينكه ، ممكن است يمانى چند نفر بوده و مثلا دومين آنها ، يمانى مورد نظر باشد . در رواياتى كه گذشت خروج يمانى موعود را با صراحت همزمان با ظهور سفيانى ، يعنى سال ظهور حضرت بيان كرديم ولى روايت ديگرى با سند صحيح از امام صادق (عليه السلام) وجود دارد كه مى گويد : " يك مصرى و يك يمانى قبل از سفيانى قيام مى كنند . " (141) بنابر اين روايت ، يمانى اول ، زمينه ساز يمانى موعود خواهد بود ، همچنانكه " مردى از قم " و " اهالى مشرق " زمينه ساز خروج خراسانى و شعيب خواهند بود كه هر دو در روايات وعده داده شده اند .
اين روايت ، زمان خروج يمانى اول را پيش از سفيانى تعيين كرده كه ممكن است اندكى قبل از سفيانى و يا سالهاى طولانى قبل از او باشد . والله العالم . د : مطلب ديگر ، روايتى است كه عبيد بن زرارة از امام صادق (عليه السلام) روايت نمودههكه گفت : " نزد امام صادق (عليه السلام) از سفيانى سخن گفته شد . حضرت فرمود : او چگونه خروج كند در حالى كه مرد چشم شكسته در صنعاء هنوز خروج نكرده است . " (142)اين خبر از روايات قابل توجه است كه در منابع معتبرى همچون كتاب غيبت نعمانى آمده و شايد سند آن صحيح باشد . و چنانچه گفتيم ، احتمال دارد مردى كه قبل از سفيانى ظهور مى كند ، يمانى اول باشد كه زمينه ساز يمانى موعود است . اما در اينكه منظور از " مرد چشم شكسته " چيست ، چند احتمال وجود دارد . بهترين آن اين است كه بگوئيم ، اين يك بيان رمزى از امام صادق (عليه السلام) است و معناى آن جز در وقت خود آشكار نمى گردد ..
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بیست و دومین دورۀ آموزش معارف جنگ دانشگاه امام علی علیه السلام نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 8/12/1394 برای دانشجویان سال سوم این دانشگاه بر گزار گردید. برابر گزارش امیر حسین مبارکی مدیر آموزش عالی هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی، در این مراسم امیر سرتیپ دوم فولادی فرماندۀ دانشگاه امام علی سخنانی را ایراد نمودند که به شرح زیر حضور بازدید کنندگان عزیز تقدیم می شود:
دورۀ آموزش معارف جنگ دانشگاه امام علی علیه السلام نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
بسم الله الرحمن الرحيم
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ
خداوند کسانی را دوست می‌دارد که در راه او پیکار می‌کنند گوئی بنایی آهنین‌اند!
امام خامنه اي عزيز؛ ميخواهم بگويم كه اين جنگ يك گنج است. آيا خواهيم توانست از اين گنج استفاده كنيم؟ آن 8 سال جنگ بايستي تاريخ ما را تغذيه كند. همواره تاريخ گذشتگان يكي از منابع فرهنگي قدرت ملي كشورها محسوب مي گردند. تاريخ معاصر ايران اسلامي مملو از فراز و فرودهايي است كه با پديده انقلاب اسلامي در استكبار ستيزي و سلطه ناپذيري به اوج رسيد.
دستاوردهاي جنگ منبعث از خشم كينه توزانه قدرتهاي مستكبر و فرصت طلبي رژيم بعث عراق، تجربه اي است كه به راحتي نمي توان از كنار آن عبور كرد. جاي آن دارد كه تا سالها در مورد آن قلم فرسايي شود، حرفها زده شود و سينه به سينه به نسلهاي بعد منتقل گردد.
ماجراي دفاع مقدس، داستان راستين ملتي عظيم است كه به گناه عدم تسليم در مقابل استكبار جهاني و پايمردي بر سر اصول ايماني و آرماني خويش در معرض وزش سخت ترين طوفانهاي تجاوز و تخريب، توطئه و ترور و خشونت لجام گسيخته ي سفاك ترين قدرتهاي منطقه اي و جهاني قرار گرفت.
دفاع مقدس در جنگ تحميلي هشت ساله، حقيقتي تاريخي است. ارتش ج. ا. ا، نهادهاي تازه تاسيس پس از پيروزي انقلاب اسلامي و ملت ايران، مشاركتي مجدّانه در دفاع از ميهن داشتند. (همچون مشاركت حداكثري ديروز ملت بزرگ ايران در انتخابات دهمين دوره مجلس شوراي اسلامي و پنجمين دوره انتخابات خبرگان رهبري)
دفاع مقدس سرمايه اي معنوي است، چون مشاركتي ملي در جنگي بزرگ را رقم زد و الگويي نمادين از رزم ايراني به نمايش گذاشت.
رزم ايراني و ويژگيهاي آن :
رزم ايراني از ارزشهاي نمادين پهلواني، ايثارگري، مشاركت جمعي و گرايش شديد به سمت بذل جان در راه دين و ميهن (شهادت) برخوردار است.
يك جنبه اهميت موضوع، تجلي اين ارزشهاي نمادين رزم ايراني در دفاع ايرانيان در جنگ تحميلي است.
دفاع مقدس، سرمايه اي از عزت و افتخار تاريخي را براي آيندگان اين مرز و بوم به وديعه نهاد تا به عظمت ملت و كشور خود ببالد.
همچنين با حفظ استقلال و تماميت ارضي كشور، امنيت كشور را بيمه نمود ( امنيت مثال زدني و بي نظير فعلي در منطقه سراسر تهديد و متلاطم فعلي گوياي اين واقعيت است)
مشاركت رزمي در دفاع ملي ايرانيان در مقابل دشمن مهاجم بيانگر وجه مردمي و دموكراتيك رزم ايرانيان است، فقط نظام ما دموكراتيك ترين نظام نيست بلكه نبرد و رزم 8 ساله ما هم دموكراتيك ترين رزم بوده است به تاكيد آمار ذيل :
- بيش از پنج ميليون رزمنده در دوران هشت ساله ي دفاع مقدس در جبهه ها حضور داشتند :
• 217 هزار ارتشي
• 2 ميليون و 130 هزار بسيجي
• 2 ميليون و 500 هزار سرباز
• 200 هزار سپاهي، شهرباني، ژاندارمری، جهادي و عشاير و...
سازماندهي سريع رزمندگان اسلام در قالب جهاد سازندگي، بسيج مستضعفين، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، شهرباني، ژاندارمري و انتقال سريع آموزش رزم به اين نهادهاي تازه تاسيس توسط ارتش ج. ا. ا تبيين گر ابعادي از رزم ايراني است
- 168 عمليات فقط در سال اول شامل 142 عمليات آفندي، 26 عمليات پدافندي، 39% عملياتهاي 8 ساله را تشكيل مي دهد و در طول 8 سال 424 عمليات زميني توسط مدافعين ايران اسلامي مؤيد روحيه رزمي ايرانيان است.
ايرانيان در دفاع ملي خود همواره الگويي از رزم را به نمايش گذاردند كه با ترقيق در متن شاهنامه، فتوت نامه ها، رفتار اجتماعي پهلوانان بزرگ ايراني و در رزم گاه هاي مختلف تاريخي چون جنگهاي قبل و بعد از اسلام قابل احصاء است.
موحد بودن، باور به خداي يكتا، بصيرت، وحدت، ولايتمداري، فرهنگ عاشورايي، استقامت، ايثارگري براي دين. ميهن و منش پهلواني از اجزاء بهم پيوسته هارموني رزم ايراني است.
سال آغازين جنگ و تجلي پهلواناني چون امير شهيد فلاحي و زنده ياد امير ظهيرنژاد و نيز زنده ياد سرهنگ قاسمي ( روح ولايتمداري و تعبدي )، شيرودي و كشوري و شهداي نامدار ارتش تجلي اين الگوي رزم ايراني است.
رزم ايرانيان در آغاز جنگ داراي وجه برجسته مشاركتي است از همه اقوام، قبايل، گويش ها، اديان و حتي اقليتهاي مذهبي و ديني در جنگ ( مشاركتي دموكراتيك و مردمي )
اثرگذارترين وجه رزم ايراني در ماه هاي آغازين جنگ تحميلي، رزم كلاسيك ارتش است. آمارهاي دفاع و تهاجم و ميزان كمّي سقوط هواپيماها و انهدام تانكهاي زميني دشمن بيانگر حاكميت منطق طرح ريزي و مراعات اصول عقلاني جنگ كلاسيك، خلاقيت، ابتكار، نوآوري و مديريت جهادي در رزم ايراني است، به عبارتي عقلانيت، حكمت، تدبير و انعطاف منطقي در مقابل تحولات از ديگر اصول رزم ايراني است كه در ماه هاي آغازين دفاع مقدس تجلّي مي يابد.
والّا با نگاهي به سازمان رزمي دو نيروي خصم در آغاز حمله عراق بايستي راهبرد نظامي حداقلي دشمن كه همانا تصرف و جدا سازي استان زرخيز خوزستان بود، تحقق مي يافت
رزم ايراني از وجه توحيدگرايي و آخرت گرايي برخوردار است، بنابراين رزمي اسلامي با معيارهاي برجسته شيعي است. تحليل محتواي پيامها، مصاحبه ها، وصيت نامه هاي شهدا و گفتگوي رزمندگان ايراني ناظر بر تكرار كليد واژگاني چون فرهنگ عاشورايي، توكل بر خدا، معادگرايي، اميد به لقاي الهي و اميد به حضور در بهشت الهي است.
فرازي از وصيت نامه شهيد خلبان خلعت بري: اگر خاك ميهنم بر كف پوتين سرباز دشمن بچسبد، حاضرم با خون خود آن را پاك نمايم.
رزم ايراني از وجه شهادت طلبي برخوردار است، عشق به شهادت و ميل به لقاء الله و ميل به لقاء معصومين (ع)، كربلا گرايي و حسيني بودن وجه مشترك گفتگوهاي رزمندگان ايراني در دفاع مقدس است.
ارزشها و هنجارها و معيارهاي عدالت خواهانه و شهادت طلبانه شيعه، وجه برجسته اي در دفاع مقدس به صورت عام وعلي الخصوص در ماه هاي آغازين جنگ تحميلي دارد.
نوحه خواني ها، روضه خواني ها و اشك هاي رزمندگان در هنگامه سخت عمليات و شهادت طلبي آنان، ناظر بر اين وجه برجسته و داراي ارزش هنري و تاريخي رزمندگي از نوع ايراني است.
آمار شهدا و جانبازان سر افراز و آزادگان غيور مؤيد اين مهم است
48000 شهيد ارتش
85000 شهيد بسيج
41000 شهيد سپاه
9300 شهيد ناجا
33000 شهيد دانش آموز
3100 شهيد دانشجو
3117 شهيد روحاني
7000 شهيده زن
2200 تبعه غير ايراني داوطلب
2500 شهيد جهادگر
88 مسيحي
18 كليمي
4 زرتشتي
674879 جانباز
46 هزار آزاده
|
|
در حالی كه ایران اسلامی خود را آماده می كرد تا با اجرای عملیات کربلای 7 در حالی كه ایران اسلامی خود را آماده می كرد تا با اجرای عملیات كربلای 7، ضربه های دیگر به دشمن وارد آورد، بر اثر شرارت های رژیم بعث عراق، جبهه جنوب بار دیگر به شدت فعال شد و رزمندگان مستقر درمنطقه عملیاتی كربلای 5، منطقه شلمچه را به قتلگاه بعثیان تبدیل كردند.
عملیات کربلای 7
در چنین شرایطی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، عملیات كربلای 7 را در 12 اسفند 65 با رمز مبارك یا مولای متقیان در عمق خاك عراق واقع در منطقه حاج عمران با اهداف آزاد سازی ارتفاعات مهم منطقه، انهدام ماشین جنگی دشمن، تسلط بر منطقه حاج عمران و ایجاد تسهیلات لازم برای ادامه نبرد در منطقه آغاز نمود. در این عملیات علاوه بر آزادسازی چند ارتفاع و انهدام چندین تیپ و گردان دشمن، مقدار زیادی ادوات، سلاح های سبك، نیمه سنگین و انواع خودرو منهدم و مقداری نیز به غنیمت گرفته شد. تعداد كشته و زخمی دشمن نیز بیش از 2300 نفر و 185 اسیر بود.
ضربه‌اي از شمالي‌ترين منطقه جنگي به دشمن:
عملیات کربلای ۷ درمنطقه عملیاتی حاج عمران آغازشد. نیمی ازمنطقه عملیاتی والفجر ۲ که در دوره حملات موسوم به استراتژی دفاع متحرک عراق ازدست رفته بود در عملیات کربلای ۲ و بقیه درعملیات کربلای هفت آزاد شد . از عملیات بدر تا پایان جنگ که فرماندهی سپاه و ارتش در جنگ از یکدیگر تفکیک شد در خشان ترین بخش از کارنامه ارتش در عملیات کربلای هفت رقم خورد . در این عملیات لشکر ۶۴ ارومیه جانفشانی های بسیاری از خود نشان داد . در عملیات یادشده که از نوع تک نیمه گسترده بود ، نیروهای عراقی بیش از سه هزار کشته و زخمی و بیش از دویست و هفتاد اسیر دادند . در پایان این عملیات چند منطقه ازحاج عمران و ارتفاعات مهمی درمنطقه عملیاتی ازوجود دشمن بعثی پاک شد. طرح دفاع متحرك عراق همزمان در چند منطقه اجرا شد و علي‌رغم تلاش رزمندگان و فرماندهان جنگ، هنوز مناطقي در اشغال قواي عراقي باقي مانده بود.
رژيم بعث كه منتظر عكس‌العمل جمهوري اسلامي در جبهه‌هاي نبرد بود، با وجود عمليات كربلاي2 در منطقه عمومي حاج عمران، توانست ارتفاعات گردمند و قله 2519 را در اختيار گرفته و همچنان در اشغال خود نگاه دارد. اين ارتفاع كه پيشتر در عمليات والفجر2 آزاد شده بود، پس از سقوط در دوره دفاع متحرك، در عمليات كربلاي2 نيز تأمين نگرديد، تا اينكه در تاريخ13 اسفند ماه1365 طي عمليات كربلاي7 و با رمز يا مولاي متقيان7 به دست رزمندگان ارتش جمهوري اسلامي (لشكر64 اروميه) آزادشد. علاوه بر ارتفاع ياد شده كه در زمان عمليات پوشيده از برف بود، تپه سرخي و يال كله اسبي از دشمن پاكسازي شد. طي عمليات كربلاي7 دهها قبضه سلاح از انواع سنگين و نيمه سنگين و شماري زاغه مهمات منهدم شد. تعداد2485 نفر از نيروهاي دشمن كشته و زخمي و اسير شدند. همچنين چندين قبضه سلاح سبك و سنگين و چندين خودرو به غنيمت نيروهاي خودي درآمد.
نبرد در كوهستان - تحليلي بر عمليات كربلاي 7 سرتيپ 2 علي عبدي بسطامي
عمليات كربلاي 7 در تاريخ 13 اسفند 1365 در غرب پيرانشهر و در عمق 20 كيلومتري خاك عراق، توسط لشكر 64 اروميه در منطقه‌اي كوهستاني و پوشيده از برف با ارتفاع چندين متر به اجرا درآمد كه در نتيجه آن، ارتفاعات 2519 و گردمند كه بر محور پيرانشهر، حاج عمران، دربند، چومان مصطفي به رواندوز تسلط و اشراف دارند، به تصرف رزمندگان ارتش جمهوري اسلامي درآمد و تا پايان جنگ در دست نيروهاي خودي باقي ماند. ارتفاع حساس 2519 پيش از اين، دو بار طي عملياتهاي والفجر2 و كربلاي 2 به تصرف رزمندگان ايران درآمده بود، ليكن ارتش عراق هر بار با اجراي آتش سنگين و پاتك‌هاي متوالي تلفات سنگيني بر رزمندگان ايراني وارد آورده و اين عارضه مهم را باز پس گرفته و بر عمق منطقه عمليات مسلط شده و ديد و تير كافي بر روي نيروهاي ايراني را به دست آورده بود. لشكر 64 اروميه در جريان عمليات كربلاي 7 توانست با تلفات نسبتاً كم و در شرايطي كه عمليات در جبهه‌هاي غرب و جنوب تقريباً به بن‌بست رسيده بود و دريك وضعيت آب و هوايي نامساعد، بار ديگر ارتفاع 2519 را تصرف و تا پايان جنگ تحميلي آن را در مهار خود نگه دارد.
زمين منطقه عمليات
محدوده عمليات شامل مناطق حاج عمران، تنگه دربند، ارتفاعات گردمند، تپه سرخي، يال كله اسبي و دامنه جنوبي ارتفاعات گرديكو معروف به تپه شهدا مي‌باشد. منطقه حاج عمران عراق در غرب پيرانشهر واقع شده و ناحيه‌اي كوهستاني و صعب‌العبور است. اين بخش كوهستاني در امتداد رشته كوه آرارات قرار دارد و داراي قله‌هاي متعددي است كه در محدوده عمليات كربلاي 7 مي‌توان ارتفاعات بز مرگ سير، تمرچين، قمطره، سكانيان، كفارستان، واراس، گرده مند،2519 (شاه كوه يا سلطان‌الجبال)، گرده كوه، كدو و شهدا را نام برد. دره‌هاي عميق، شكاف‌ها، پستي‌ها و بلندي‌هاي فراوان از ويژگيهاي اين ناحيه است. به طور كلي زمين در منطقه عملياتي كربلاي 7 كوهستاني و داراي بريدگي‌هاي زياد و صعب‌العبور بوده و فقط نيروهاي پياده با تجهيزات سبك قادر به حركت در آن مي‌باشند. ارتفاع 2519 از نظر ملاحظات راهكنشي و داشتن تسلط كامل به تمامي مناطق چومان مصطفي، ممي خلان، ناوپر دان، تپه شهدا، ارتفاعات نصر و صدر و كاهش تلفات و ضايعات خودي عارضه حياتي منطقه محسوب ميشود.
اهميت منطقه عمليات
عمليات زميني نيروهاي مسلح عراق در جريان جنگ تحميلي متكي به يكان‌هاي زرهي و مكانيزه بوده و اغلب در طول روز به اجرا در مي‌آمد. از طرفي نيروهاي ايراني در طول جنگ تجربيات ارزنده‌اي از عمليات شبانه و به صورت پياده كسب كرده بودند. اجراي عملياتهاي تهاجمي در مناطق كوهستاني و صعب‌العبور براي يكان‌هاي خودي ممكن‌تر و آسان‌تر از جبهه جنوب غرب مي‌نمود. از طرفي تسلط بر اين ارتفاعات تنها محور ارتباطي بين دو كشور در اين ناحيه، يعني جاده پيرانشهر – رواندوز را تهديد مي‌كرد و با استقرار بر روي قله 2519، شهدا و ديگر قله‌هاي مجاور اين ارتفاع، در عمق حدود 20 كيلومتري خاك عراق شهرك‌ها و روستاهاي شيورش، حاج عمران، زينو، ميوتان، رايات، دربند، نو پوردان، گلاله، چومان مصطفي و پادگان حاج عمران و بخش عمده فعاليتهاي دشمن زير ديد و تير مستقيم نيروهاي خودي قرار مي‌گرفت و ضمن نا امن كردن منطقه براي دشمن تلفات و ضايعاتي بر او وارد مي‌شد؛ علاوه برآن، ادامه پيشروي به عمق خاك عراق در اين ناحيه نيز تسهيل مي‌گرديد.
مأموريت (ابلاغي): لشكر 64 پياده اروميه مأموريت دارد ضمن ادامه پدافند از ساعت 0001 روز 13 اسفندماه 1365 تك نموده، ارتفاع 2519 را تصرف و بنا به دستور تك را به سمت باختر ادامه دهد. 1- انهدام ماشين جنگي دشمن؛ 2- ايراد تلفات و ضايعات بر دشمن به تلافي خون پاك مردم بيگناه كشورمان، به‌ويژه مردم شريف استان آذربايجان غربي كه در جنگ شهرها و حملات ناجوانمردانه هوايي دشمن به شهرهاي و روستاهاي اين استان و استفاده مكرر از سلاح شيميايي به شهادت رسيدند؛ 3- تحميل اراده نيروهاي خودي به دشمن و قرار دادن نيروهاي خودي در مواضع و شرايط بهتر؛ 4- بر هم زدن سازمان و آرايش جنگي دشمن و نامتعادل ساختن نيروهايش؛ 5- كاهش فشار جنگي دشمن در منطقه عملياتي كربلاي 5 و 6؛ 6- ايجاد زمينه براي اجراي عملياتهاي بعدي توسط قرارگاه عملياتي رمضان؛ 7- باز پس گيري ارتفاعات حساس 2519 معروف به سلطان‌الجبال صدام، تپه شهدا و گردمند و خارج كردن منطقه حاج عمران تا پيرانشهر از ديد و تير دشمن و تسلط بر محور حاج عمران- چومان مصطفي- گلاله.
منظور از اجراي عمليات
مردم كردستان عراق كه از رژيم بعثي جبار و جنايتكار حاكم بر عراق ناراضي بوده و با آن مبارزه مي‌كردند، در اين رابطه با نيروهاي ايراني همكاري كرده و تسهيلاتي را براي نفوذ به عمق خاك عراق در اين ناحيه فراهم مي‌كردند. همچنين عناصري از شيعيان عراقي رانده شده از آن كشور هم تحت عنوان تيپ 9 بدر در كنار رزمندگان ايران عليه رژيم بعثي عراق مي‌جنگيدند. به‌طور كلي تشكيل قرارگاه عملياتي حمزه سيدالشهدا در شمال‌غرب و هدايت عمليات به عمق خاك عراق در شمال شرق اين كشور و تصرف برخي شهرك‌ها و پايگاه‌هاي نظامي سبب مي‌شد تا ارتش عراق به اين ناحيه لشكركشي و بخشي از نيروهايش را از مقابل جبهه‌هاي جنوب و غرب به شمال‌غرب ايران جابه‌جا كند.
نيروهاي خودي
الف- يگان‌هاي تك‌رو (خط‌شكن) 1- يگان جنگاوران تيپ 3 با استعداد 180 نفر؛ 2- گردان تكاور؛ 3- گردان 103 پياده. ب – يگان‌هاي احتياط 1-گردان 115 پياده؛ 2-گردان 132 پياده؛ 3-گردان 198 پياده؛ 4-گردان، 167 پياده. پ- يگان‌هاي پشتيباني آتش 1- دسته‌هاي خمپاره‌انداز 120 م م و ساير سلاح‌هاي سازماني گردان‌هاي هجومي و احتياط؛ 2- گردان‌هاي توپخانه لشكري با مقدورات موجود؛ 3- آتش گردان‌هاي رزمي تحت كنترل تيپ 2 مستقر در مواضع مربوط؛ 4- سه تيم آتش از هوانيروز كرمانشاه.
نيروهاي دشمن
1- يگان‌هاي دشمن مستقر در جلو محور حاج عمران- رواندوز: الف) گردان سوم تيپ 75 پياده لشكر 23 عراق مستقر بر روي ارتفاعات 2519؛ ب) 3 گردان از تيپ 604 پياده مستقر در ارتفاعات واراس و دامنه پايين ارتفاعات 2519؛ پ) 2 گردان از تيپ 75 پياده مستقر در منطقه گردمند؛ ت) يك گردان كماندويي از لشكر 23 پياده مستقر در چومان مصطفي؛ ث) 3 گردان از تيپ 96 پياده مستقر در ارتفاعات تپه شهدا و تاپكي كوران؛ ج) يك قرارگاه كنترلي با استعداد 400 نفر پياده مستقر در ناوندا؛ چ) گردان كماندويي سپاه 5 مستقر در ارتفاعات واراس؛ ح)گردان 42 زرهي؛ خ) گردان 4- زرهي؛ د) 4 گردان توپخانه شامل ( گردان توپخانه 678 كاليبر130 م م، گردان 247 كاليبر 100 م م روماني، گردان توپخانه 696 كاليبر 152 م م، آتشبارهاي سبك خمپاره‌انداز 120 م م و آتشبار كاتيوشا). 2- يكان‌هاي دشمن مستقر در منطقه سيدكان و رواندوز: (الف)- يك گردان كماندويي از لشكر 23 مستقر در سيدكان؛ (ب)-گردان يكم از تيپ 3 لشكر 25 عراق؛ (پ)- تعداد 2 گردان نيروي نامنظم دشمن( جيش الشعبي).
اجراي عمليات
در ساعت 2400 روز 12 اسفند 1365، عمليات كربلاي 7 با رمز مقدس «يا مولاي متقيان علي(ع)» آغاز و در همين ساعت يكان جنگاوران از خط عزيمت عبور و به سوي مواضع دشمن پيشروي كرد. اين يكان پس از حدود يك ساعت و 40 دقيقه اعلام كرد كه كليه نيروها با آرايش جنگي در نزديكي موانع دشمن مستقر و عناصر متخصص دسته شناسايي و تيم مهندسي مشغول ايجاد معبر و خنثي‌سازي مين‌ها و بريدن سيم‌هاي خاردار دشمن هستند. بلافاصله گردان تكاور و پس از آن گردان 103 پياده از خط عزيمت عبور كردند. سرانجام پس از حدود دو روز نبرد سنگين و در مواردي تن به تن كه با آتش مداوم و مؤثر يكان‌هاي توپخانه و بالگردهاي هوانيروز پشتيباني مي‌شد، يكان‌هاي تكاور موفق شدند اهداف از پيش تعيين شده را تصرف، تمامي پاتك‌هاي دشمن را سركوب و مواضع خود را بر روي اهداف تصرف شده تثبيت كنند.
دستاوردهاي عمليات كربلاي 7
رزمندگان لشكر 64 اروميه در جريان عمليات كربلاي 7 ارتفاعات راهبردي منطقه از جمله ارتفاع بسيار مهم 2519، گردمند، تپه سرخي، يال كله اسبي و حدود 50 كيلومتر مربع از خاك عراق را به تصرف خود در آورده، محور عمومي پيرانشهر و رواندوز عراق را آسيب‌پذير ساختند و بر شهرها و آبادي‌هاي عراق در اين منطقه از جمله چومان مصطفي مسلط شدند و پادگان حاج عمران را نيز از دست دشمن خارج كردند. به اين ترتيب تداركات و حركات ضدانقلاب به داخل كشور جمهوري اسلامي ايران نيز در اين منطقه تحت واپايش (كنترل) قرار گرفت. در اين عمليات حدود سه هزار نفر از نيروهاي دشمن كشته و زخمي شدند و 289 نفر از آنان نيز به اسارت رزمندگان پرتوان لشكر 64 پياده درآمدند و 9 پاتك سنگين عراق به منظور بازپس‌گيري مواضع از دست رفته‌اش با تلاش و مجاهدت رزمندگان لشكر سركوب و با شكست مواجه شد. 12 گردان پياده دشمن از تيپ‌هاي 1، 2 و 3 لشكر 23 كماندويي سپاه پنجم عراق، تيپ‌هاي 93 و 96 احتياط مستقر در منطقه، تيپ‌هاي 108 و 606 پياده و 5 گردان توپخانه آسيب كلي ديد و چندين دستگاه تانك و نفربر و خودرو دشمن منهدم و مقادير زيادي از انواع جنگ‌افزارهاي سبك و سنگين دشمن با مهمات مربوط سالم به غنيمت رزمندگان خودي درآمد. تجهيزات منهدم شده دشمن: حدود 90 دستگاه تانك، 150 دستگاه خودرو، 60 عراده توپ، پنج انبار مهمات، دهها قبضه سلاح نيمه‌سنگين و سبك از قبيل خمپاره‌انداز و... غنايم به دست آمده از دشمن: هشت دستگاه تانك، پنج دستگاه خودرو، پنج عراده توپ، تعدادي خمپاره‌انداز و سلاح سبك و مقدار زيادي مهمات.
علل پيروزي رزمندگان
لشكر 64 پياده در عمليات كربلاي 7 1- فرماندهي قوي و مدبرانه سرهنگ آذرفر بر لشكر؛ 2- وجود روحيه و ميل جنگجويي و اعتماد به نفس در رزمندگان لشكر 64 كه به سبب وجود فضاي معنوي، ايمان و اعتقاد راسخ به جوهره دفاع از ارزشهاي ديني و ملي كه در اثر آموزه‌ها و عملكرد مسئولان اثر گذار لشكر ايجاد شده بود؛ 3- آموزش و مهارت رزم در كوهستان و شرايط نامساعد جوي؛ 4- تأكيد شديد بر رزم شبانه؛ 5- رعايت اصل غافلگيري؛ 6- حفظ اسرار عمليات و بهره‌برداري موفقيت‌آميز از پوشش و فريب تاكتيكي؛ 7- سرعت عمل؛ 8- طرح‌ريزي، هدايت و نظارت ستادي درست؛ 9- هماهنگي بسيار نزديك بين عناصر رزمايشي و عناصر آتش؛ 10- شناسايي نسبتاً خوب از مواضع و موانع دشمن؛ 11- داشتن آتش پشتيباني دقيق و پرحجم. تجزيه و تحليل عمليات امير سرتيپ غضنفر آذرفر در دوران 8 سال دفاع مقدس و به‌ويژه در سمت فرماندهي لشكر 64 اروميه در بين كاركنان از محبوبيت و مقبوليت بسياري برخوردار و داراي جايگاه والايي بوده است، به‌طوري كه در ميان افراد نقش رهبري را داشته و اين امتياز ناشي از جاذبه شخصي وي بوده كه به علت شجاعت، فعاليت، توان جسماني بالا، روحيه رزمي عالي، حضور مداوم در ميان رزمندگان خط مقدم، احساسات وطن دوستانه و پاي بندي به ارزشها و باورهاي ملي و ديني، آراستگي لباس و ظاهر و قدرت بيان او بوده است. ايشان با ايراد سخنراني‌هاي آتشين، مهيج و برانگيزاننده باعث تحسين و تكريم قاطبه افراد لشكر بوده و با تدبير خوبي كه داشته نه فقط افراد داوطلب براي اين عمليات دشوار را شناسايي كرده، بلكه افراد به ظاهر بي‌انضباط، خاطي و متمرد را با مديريت و رفتار خود به پاي عمل مي‌كشاند و با تشكيل يكان خط شكن جنگاوران كه بدنه اصلي آن از اين گونه افراد تشكيل شده، ضربه اصلي را بر دشمن وارد و با استفاده از اين نيرو خط مقدم و مواضع دشمن را در هم شكسته و هدف را فتح مي‌نمايد! محاسن و نقاط قوت نيروهاي عمل‌كننده روحيه تهاجمي: كاركنان لشكر 64 از روحيه تهاجمي بالايي كه از خصوصيات بارز يك سرباز مؤمن و مدافع ارزشها مي‌باشد، برخوردار بوده‌اند، نبردهاي سنگر به سنگر و تن به تن در اين عمليات مؤيد روحيه عالي و ايمان والاي ايثارگران لشكر بوده است. حضور فرماندهان در جلو: استقرار قرارگاه‌هاي راهكنشي به ترتيب گردان، تيپ و لشكر در جلو و همچنين حضور فرماندهان در ميان نيروها و هدايت خوب عمليات و صدور دستورها و فرامين به موقع در دستيابي به اهداف راهكنشي و كسب پيروزي عامل مؤثري بوده است. غافليگري و فريب راهكنشي: استفاده از اصل غافلگيري و رعايت تأمين از اصول مسلم جنگ و كسب پيروزي است. با توجه به آلوده بودن منطقه عمومي پيرانشهر به وجود عناصر ضد انقلاب و منافقين، با انجام حركات و مانورهاي فريبنده راهكنشي موجبات غافلگيري دشمن فراهم شد. نقش نيروهاي پرتلاش پشتيباني: همزمان با آغاز درگيري يكان‌هاي خط‌شكن تيپ سوم، عناصري از تيپ‌هاي يكم و دوم لشكر پيشروي به سمت ارتفاع 1281 واقع در منطقه مقابل دولتو و تپه شهدا را شروع كرده و تعدادي از افراد دشمن را به هلاكت مي‌رسانند. همچنين در ساعت 2230 روز سيزدهم، دو گروهان از تيپ دوم پياده مجدداً به تپه شهدا يورش برده و به دو گردان از تيپ 604 عراق تلفات قابل توجهي وارد آورده و سه نفر از آنان را به اسارت مي‌گيرند؛ به اين ترتيب با درگير كردن بخشي از نيروهاي دشمن، موفقيت تلاش اصلي را تسهيل كردند. شناسايي و كسب اطلاعات: انجام شناسايي و بررسي‌هاي مداوم و كسب اطلاعات ارزشمند از زمين و دشمن و اعزام و هدايت گشتي‌هاي شناسايي و هدايت تلاش‌هاي جمع‌آوري شده، به‌ويژه حضور ركن دوم تيپ و لشكر در خط مقدم و بازجويي فوري و تخصصي از اسرا در جهت انهدام مواضع خمپاره‌اندازها و توپخانه و محل‌هاي تمركز دشمن فوق‌العاده مفيد و مؤثر بوده است. توپخانه صحرايي و پدافند: ترديدي نيست كه توپخانه لشكري در پيروزي عمليات كربلاي7 نقش مؤثر و فوق‌العاده ارزنده داشته است. هماهنگي توپخانه با يكان‌هاي پياده و انتقال و بلند كردن آتش با توجه به شعاع عمل منطقه عمليات و خاموش كردن آتش توپخانه، خمپاره‌اندازهاي سنگين و ادوات زرهي دشمن و جلوگيري از آزادي عمل آنها؛ همچنين متواري ساختن بالگردها و هواپيماهاي او توسط آتش پدافند ضد هوايي از خصوصيات بارز و حماسه‌آفريني فرمانده و ديگر نيروهاي توپخانه لشكري بوده است كه آثار ادوات زرهي منهدم شده موجود در روي هدفهاي تصرف شده، گوياي اين واقعيت است. مهندسي رزمي در جريان جنگ تحميلي برتري چشمگير يكان‌هاي مهندسي ارتش عراق بر يكان‌هاي خودي، به‌ويژه در ايجاد موانع و استحكامات محرز بوده و يكان‌هاي تكاور هميشه از كمبود تجهيزات مهندسي و عملكرد ضعيف يكان‌هاي مهندسي ناراضي بوده‌اند، اما در عمليات كربلاي 7 كه در محدوده كوچكي به اجرا درآمد، عملكرد گردان 407 مهندسي و جهاد قم با حركات گام به گام بلدوزرها در كنار افراد پياده و فعاليت و تلاش آنان در زير آتش خمپاره‌انداز و گلوله توپخانه با جايگزين كردن فوري رانندگان مجروح شده توسط گردان مهندسي و ايجاد استحكامات و احداث جاده دسترسي به مواضع متصرفي قابل تحسين بود. هوانيروز پايگاه هوانيروز كرمانشاه با استقرار در پادگان پسوه و پس از شناسايي لازم و هماهنگي با قرارگاه لشكر 64، آماده اجراي عمليات شده بود. پس از تصرف اهداف به وسيله رزمندگان زميني، هوانيروز با سه تيم آتش در پشتيباني از نيروهاي خودي و مقابله با پاتك‌هاي دشمن وارد عمل شد و با به آتش كشيدن دهها دستگاه از ادوات زرهي و سنگرهاي اجتماعي دشمن، تلفات و خسارت زيادي بر آنها وارد كرد. ترابري هوايي (هلي‌برن) نيروهاي خودي در كمترين زمان ممكن، آن هم در شرايط بد جوي (بيش از 20 درجه زير صفر) به منطقه عمليات، آماد رساني (مهمات و آذوقه) گسترده و مداوم در طول انجام عمليات و تخليه مجروحين از بلندترين قله‌هاي پر برف كوهستان‌هاي منطقه عمليات به بيمارستان از جمله عملكردهاي هوانيروز در اين عمليات بوده است. تعداد بالگردهاي شركت‌كننده در عمليات كربلاي7 در مجموع 20 فروند به شرح زير بوده: بالگرد كبرا به تعداد شش فروند *بالگرد 214 به تعداد 12 فروند * بالگرد 206 به تعداد دو فروند ساعت پرواز انجام شده :541 ساعت تعداد مجروحين حمل شده :449 نفر تعداد نيروهاي رزمنده ترابري شده توسط بالگرد: 1560 نفر مقدار بار (مهمات و تداركات) مورد نياز حمل شده: 105 تن انتخاب شرايط نامساعد جوي به منظور غافلگير كردن دشمن: برابر اخبار و اطلاعات دريافتي از اسراي عمليات كربلاي 7، دشمن دو شب قبل از حمله، احتمال تك لشكر را متصور مي‌دانست، ولي به علت شرايط سخت و نامساعد جوي، وجود برف و كولاك شديد، فرمانده لشكر 23 عراق به يكان‌هاي تابعه ابلاغ كرده بود كه از حالت آمادگي خارج و به وظايف محوله معمولي بپردازند كه به هر حال انتخاب شرايط جوي نامساعد براي ساعت (س) روز (ر) از عوامل مهم پيروزي و نقاط قوت عمليات بوده است. تعويض به موقع يگان‌هاي درگير و پيش‌بيني احتياط‌هاي مناسب، از فرسودگي يكان‌هاي خط‌شكن جلوگيري كرده و مداومت نبرد را با نيروهاي تازه نفس تضمين كرد و به‌ويژه در دفع پاتك‌هاي دشمن بسيار مؤثر و تعيين‌كننده بود. ارتباط و مخابرات: كاركنان دسته‌هاي ارتباط و مخابرات يكان‌هاي تك‌ور و گردان 482 مخابرات توانستند امكانات محدود را حاضر به كار كنند و با برقراري شبكه ارتباطي مطلوب بين پاسگاه‌هاي فرماندهي و يكان‌هاي عمل كننده(مانوري)، باعث شدند كه پيامها و دستورها، بلادرنگ و به موقع ابلاغ و هدايت عمليات به بهترين صورت ممكن انجام شود. خلاصه گزارش عملیات : نام عمليات: كربلاي7 زمان اجرا:12/13 /1365 تلفات دشمن (كشته، زخمي و اسير) : 2485 رمز عمليات: (يا مولاي متقيان7) مكان اجرا: منطقه عمومي حاج عمران - محور شمالي جنگ ارگان‌هاي عمل‌كننده: نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي اهداف عمليات: آزادسازي ارتفاعات سركوب منطقه و ارتفاعات گردمند ، تصرف ارتفاع 2519 و حفظ اعتبار ارتش جبهه : شمال غرب موقعیت : غرب پادگان حاج عمران نوع تک : نیمه گسترده فرماندهی : ارتش استعداد نیروهای درگیر : ایران : 9 گردان پیاده عراق : 29 گردان پیاده ، زرهی و کماندویی توضیحات : پس از شکست عملیات کربلای 6 ، ارتش مسئولیت بازپس گیری ارتفاع 2519 را بر عهده گرفت و پس از نبرد سختی موفق به این کار گردید.
منبع: پایگاه تخصصی و اطلاع رسانی دفاع مقدس
استخراج و تنظیم: گروهبانیکم وظیفه شایان کارگذار، زیر نظر مدیریت سایت
|
|
... هلی کوپتر که با سرعت حدود صد و چهل کیلومتر بر ساعت به زمین خورده بود نتوانست تعادلش را حفظ کند و شروع کرد به غلت زدن، و حدود صد متر از محل فرود آمدن فاصله گرفتیم در این مدت بر اثر غلت زدن هلی کوپتر بار ها جمجمه ام به دیواره های کابین کوبیده شد تا زمانی که بالاخره روی پهلوی چپ ثابت ماندیم،
خاطرات، خلبان جانباز سید داود فرهادی،دفاع مقدس، ارتش، هیئت معارف جنگ شهید صیاد
شهید صیاد و فروند همراه که با هم به ماموریت اعزام شده بودیم با دیدن این صحنه ها دیگر امیدی به زنده ماندن ما نداشتند و امکان فرود آمدنشان هم نبود، بنابراین از همان جا به طرف پایگاه برگشتند. با ثابت ماندن هلی کوپتر سعی کردم از کابین خارج شوم، در خروج که سمت راست قرار دارد بالای هلی کوپتر مانده بود و سمت چپ زیر کابین در حال انفجار بود و هر لحظه امکان ورود آتش به داخل کابین بیشتر می شد، سعی کردم در این شرایط از سیستم پرتاب کاناپی که باعث جدا شدن شیشه های کابین می شد استفاده کنم، اما این سیستم هم از کار افتاده بود هر طور بود در را باز کردم و از داخل هلی کوپتر بیرون پریدم از طرف دیگر خودروی تیربار دشمن با سرعت به ما نزدیک می شد و بی وقفه تیراندازی می کرد، اما از آن جا که محل سقوط ما داخل گودال بود و آنها روی ارتفاع قرار داشتند تیرها از بالای سرمان عبور می کردند، می خواستم تا دیر نشده از لاشه هلی کوپتر فاصله بگیرم که متوجه شدم هم پروازی ام داخل کابین گیر کرده. خودم را جلوی دماغه رساندم و دستگیره را کشیدم اما عمل نکرد نمی دانستم چطور در کابین را باز کنم که یک تخته سنگ بزرگی را روی زمین دیدم، در حالیکه شاید وجود یک تخته سنگ آن هم وسط گندمزار چندان باور پذیر نبود با عجله از کابین پائین پریدم سنگ را برداشتم درد شدیدی از محل شکستگی مهره های کمرم در تمام بدنم پخش شد اما چاره ای نبود باید هر چه زود تر میلان را از کابین خارج می کردم، تمام قدرت باقیمانده ام را جمع کردم و شیشه را شکستم.
میلان با دیدن من گفت: «نمی توانم بلند شوم».
من که دندان هایم شکسته و دهانم پر خون بود به سختی جواب دادم: «جا خوش کردی؟ بیا بیرون».
میلان گفت: «پایم زیر سایت تیراندازی گیر کرده نمی توانم حرکت کنم».
هر لحظه ممکن بود لاشه هلی کوپتر بر اثر اصابت گلوله هایی که به طرفمان شلیک می شد، منفجر شود. در حالیکه حدود بیست و هشت راکت عمل نکرده و ششصد توپ بیست میلی متری علاوه بر دست کم هزار پوند سوخت داخل باک می توانست آتش مهیبی را به وجود آورد.
میلان با التماس گفت: «تو برو».
جواب دادم: «علی جان کجا برم؟ به بچه هایت بگویم ایستادم تکه تکه شدن پدرتان را تماشا کردم؟ اگر قرار به رفتن است با هم می رویم».
میلان همچنان التماس می کرد که خودم را نجات بدهم و من فقط به این فکر می کردم که هر طور هست او را بیرون بکشم، اما هر بار تنها قسمتی از لباس پروازش کنده می شد کلافه شده بودم، گریه امانم نمی داد سر درد شدیدی داشتم و خونریزی دندان هایم اوضاع را وخیم تر می کرد به صورت میلان نگاه کردم و با کلافگی گفتم: «خودت هم تلاش کن یک یا علی بگو».
و سایت را محکم گرفتم و بلند گفتم: «یا علی».
پای میلان آزاد شد از خوشحالی گفتم: «خدایا شکرت».
میلان که دیگر می توانست حرکت کند با دست من را عقب هل داد و گفت: «حالا دیگر تا منفجر نشده، برو خودم می آیم بیرون».
هر دو از هلی کوپتر پائین پریده و شروع کردیم به دویدن. خودروی تیربار هم دیگر حسابی نزدیک شده بود اما ما در سمت دیگر هلی کوپتر بودیم و در محدوده دید آنها قرار نداشتیم. در آن شرایط وضعیت ما مصداق این بیت شعر بود که:
گر نگه دار من آن است که من می دانم شیشه را در بغل سنگ نگه می دارد
ماشین تیربار در زاویه ای قرار گرفته بود که به راحتی می توانست هلی کوپتر را بزند اما ما را نمی دیدند، چند لحظه بعد هلی کوپتر منفجر شد و دایره ای در حدود صد تا صد و پنجاه متر را سوزاند. صحنۀ عجیبی بود حتی چند هفته بعد که عکس های مربوط به این سانحه را در واحد امنیت پرواز پایگاه دیدم باورم نمی شد چطور من و هم پروازی ام توانستیم با چنین حجم آتشی زنده بمانیم و ایمان دارم که جز لطف خدا نبود. زمان انفجار ما از شعاع انفجار دور بودیم ولی گرمای آتش را احساس می کردیم.
هر دو به شدت مجروح بودیم اما تمام توانمان را جمع کردیم و از سینه کش کوه بالا رفتیم و لای درخت های بلوط داخل یکی از درخت ها پشت به پشت هم نشستیم به طوری علی به سمت شرق بود و من به سمت غرب نشستم. صد و هشتاد درجه را او دید داشت و بقیه را من می دیدم ستون دشمن که برای تعقیب ما آمده بود مسیرش را ادامه داد وقصد داشت از تنگه خارج شود، یک کیوسک در همان جا داشتند و چند نفری داخل کیوسک منطقه را دیده بانی می کردند. ستون آنجا کمی توقف کرد و بعد هم رفت به سمت مرز عراق. حدود نیم ساعتی طول کشید با فروکش کردن آتش چند نفر از داخل همان کیوسک آمدند و لاشه هلی کوپتر را بررسی کردند، اما دیدند هیچ اثری از انسان در این سوخته ها نیست و معلوم بود به فکر می افتادند ما را پیدا کنند، پیش بینی ام درست بود شاید نیم ساعت تا سه ربع طول کشید که دو فروند هلی کوپتر غزال عراقی از سمت کرند وارد شدند.
گفتم: «علی جان احتمالا این ها برای شناسائی ما آمدند اگر جنگل را رد کردند و رفتند جلو به سمت اسلام آباد حتما ماوریت دیگری دارند اما اگر همین جا ماندند؛ برای ما آمده اند.»
طولی نکشید که دیدیم هلی کوپتر ها در همان تنگه شروع کردند به دور زدن و دوربین انداختن روی تک تک درخت ها زمانی که تقریبا پنج شش درخت با ما فاصله داشتند ناگهان از ارتفاع پنجاه متری بالای سرمان صدای تیراندازی شنیدیم، اولین فکری که به ذهنم رسید این بود که اگر آن جا نیرویی مستقر بوده پس چطور متوجه حضور ما نشدند؟ در همین فاصله یکی از هلی کوپتر ها در نزدیکی لاشه هلی کوپتر ما سقوط کرد و فروند دوم از منطقه دور شد. با رفتن هلی کوپتر، خودرویی در همان حوالی توقف کرد و حدود بیست نفر مسلح پیاده شدند و شروع کردند به گشتن تک تک درخت ها در چنین موقعیتی امن ترین جا داخل همان درخت بود نیرو های دشمن آن قدر نزدیک شده بودند که می توانستیم به وضوح صدای صحبت کردنشان را بشنویم. میلان با دستش آرام به من زد و گفت: «داود ته خط هستیم».
می دانستم حق با اوست و جواب دادم: «توکل به خدا ببینیم چه می شود».
در همان لحظه صدای ملخ هلی کوپترهایی را شنیدیم و سه فروند از هلی کوپتر های پایگاه خودمان آمدند بالای سر ما ایستادند.
علی گفت: «بگذار من زیر پیراهنم را در بیاورم و برایشان تکان بدهد».
اما من جواب دادم: «دست از پا خطا نکن شاید آنها از پایگاه نیامده باشند و نمی دانند ما سانحه دیدیم، اگر هم بدانند با این همه نیرو هایی که این جا نشستند فرود آمدن شان خیلی خطرناک است پس دست از پا خطا نکن و خونسرد بنشین»، می دانستم علی بدون هماهنگی با من اقدامی نمی کند.
همان طور که هلی کوپتر خودی اطراف را می زد یک موشک تاو به خودروی مهمات دشمن که آسیب دیده و روی جاده متوقف بود اصابت کرد و بر اثر انفجار چنان صدائی در منطقه پیچید که همه افراد داخل دره به سمت محل انفجار رفتند و انگار ما را از یاد بردند، دیگر هوا داشت کم کم به غروب آفتاب نزدیک می شد ما هم با استفاده از این تاریکی سینه کش کوه را گرفته به سمت بالا حرکت کردیم در حالیکه هیچ وسیله ای همراه نداشتیم نه اسلحه و نه قطب نما، فقط بر اساس آموزش ها و تجربیات قبلی سعی کردیم از روی ستارگان مسیر را ادامه بدهیم من هنوز به فکر تیرباری بودم که موجب سقوط هلی کوپتر عراقی شد، کنجکاو بودم بدانم کار چه کسانی بوده.
می دانستم سه طرف منطقه در اختیار دشمن است و باید به سمت جنوب و جادۀ سگان حرکت کنیم تا حدود دوازده شب حدود سی کیلومتر در عقبۀ دشمن راه رفتیم گاهی افرادشان از کنارمان رد می شدند و فکر می کردند خودی هستیم تا این که چند نفر به ما شک کردند و نزدیک تر آمدند، ما به سرعت پشت یک تخته سنگ بزرگ پنهان شدیم، آن جا برکه آبی بود و داخل برکه هم پر از قورباغه وقتی چشممان به آب افتاد دیگر انگار قورباغه ها و لایه های لجن را نمی دیدیم در آن گرمای مرداد ماه، دست کم دوازده ساعت از شروع پروازمان می گذشت و خونریزی دندان ها گرد و خاک باعث شده بود احساس کنم زبانم مانند یک تکه چوب داخل دهانم مانده و حرکت نمی کند، دو سه قلپ از آب برکه خوردم گرچه این کار باعث شد چند ماه از عفونت روده رنج ببرم اما انگار آن چند جرعه به نظرم خیلی گوارا آمد. با همان آب وضو هم گرفتیم و دو رکعت نماز شکر به جا آوردیم. تا آن زمان هنوز به علی نگفته بودم که مهره های کمرم شکسته! اما احساس می کردم توانایی برای ادامه مسیر ندارم، گرچه علی هم نگفته بود پایش چه وضعیت وخیمی دارد!.
نماز را که خواندم دراز کشیدم و گفتم: «من دیگر نمی توانم بیایم».
علی با ناراحتی پرسید: «این چه حرفی است که می زنی؟».
جواب دادم: « راستش مهره های کمرم شکسته، الآن هم که نشستم زمین دیگر قادر به حرکت نیستم علی جان تو چهار تا بچه داری بهتر است بری، فقط هوای خانمم را داشته باش».
و او را به جدم قسم دادم اما علی گفت: «آن جائی که من توی آتش بودم تو چرا نرفتی؟ حالا مردانگی است من بروم و تو بمانی؟».
گفتم: «فرق می کرد؛ تو بچه داری».
علی عصبانی شد و جواب داد: «بچه های من را ول کن، خودم بلندت می کنم».
گفتم: «آخر تو هم وضعیتت بهتر از من نیست».
و بلاخره زیر بغل من را گرفت و از زمین بلندم کرد. ابتدا هر دو چند لحظه ای به همان سنگ تکیه دادیم و بعد لنگان لنگان شروع کردیم به ادامه مسیر، با همین وضعیت و نشستن و بلند شدن تا نزدیکی های صبح به سمت جنوب رفتیم. می دانستیم روی جاده سگان نیرو های خودی مستقر هستند نزدیکی های اذان صبح بود که رسیدیم به چند سیاه چادر. به علی گفتم همین جا بمانیم تا یکی بیدار شود ببینیم چه خبر است و کجا هستیم؟ کمتر از یک ساعت گذشت و هنوز هوا گرگ و میش بود که پیرمرد قد بلندی از داخل یک چادر بیرون آمد، ظاهراً قصد وضو گرفتن داشت او را صدا کردیم اول با دیدن ما ترسید اما بعد جلو آمد و پرسید: «نیروهای خمینی هستید؟».
گفتیم: «بله».
این بار پرسید: «خلبان هستید؟».
ما که فکر کردیم بهتر است اطلاعاتی به او ندهیم گفتیم: «نه راننده تانک هستیم تانک ما را زدند».
اما او همچنان اصرار می کرد که ما خلبان هستیم تا این که من گفتم: «داداش فرض را بر این بگیر که ما خلبان هستیم شما الان چه کمکی می توانی به ما بکنی».
پیرمرد جواب داد: «کمک و این ها را ولش کن توی منطقه همه جایش دست آن هاست، یک لیتر بنزین این جا گیر نمی آید که تراکتور روشن شود بعد هم شما چرا از آن طرف ده نیامدید؟». و به روستائی که حدود صد و پنجاه متر از سیاه چادرها فاصله داشت اشاره کرد.
گفتیم: «مسیر ما این طرف بود از پشت ده آمدیم حالا باید چکار کنیم؟ می خواهی به ما کمک کن و گرنه ما را تحویل بده».
پیرمرد با شنیدن این جمله گفت: «جانم فدای اسلام، شده خودم را تحویل بدهم ولی شما را تحویل نمی دهم».
و بعد هم توضیح داد: «به سمت شرق که بروید یک ده هست شاید حدود یک ساعت تا یک ساعت و نیم پیاده روی دارد تا به چاله بک برسید، تعدادی از بچه های کمیته کرند غرب اهل آن جا هستند و گاهی به دیدن پدر و مادرشان می روند اگر الان هم در ده باشند می توانند کمکتان کنند».
از شنیدن حرف های پیرمرد حسابی پکر شدیم. پیش خودم گفتم: «دستت درد نکند با این کمک کردنت، یارو می خواهد سالی یک بار به پدر و مادرش سر بزند آن یک روز هم مصادف می شود با رفتن ما؟».
با این حال پرسیدم: «آن جا رفتیم سراغ چه کسی را بگیریم؟».
پیرمرد جواب داد: «یکی هست به نام آقای رسول پرندی از بچه های کمیته که خیلی بچه متعصب و باغیرتی است».
دیگر هوا داشت روشن می شد و نمی توانستیم بیشتر آن جا بمانیم فقط قبل از رفتن از پیرمرد خواستیم کمی آب برایمان بیاورد، او هم داخل چادر رفت و با یک سینی پلاستیکی دو استکان چای و چند خرما برگشت. من که هنوز به خاطر خوردن آب برکه حالت تهوع داشتم و خونریزی داندان های شکسته ام بدجوری آزارم می داد به استکان ها دست نزدم پیرمرد لبخندی زد و پرسید: «ای سوسول بچه تهرانی؟».
جواب دادم: «چطور مگه؟».
این بار پرسید: «چرا نمی خوری؟».
گفتم: «میل ندارم».
او هم دست کرد داخل جیب پالتوی بلندش و یک حبه قند که داخل تکه ای کاغذ پیچیده شده بود به دستم داد و گفت: «با خرما چای نمی خوری بیا با این قند ها بخور».
هر طور بود یک جرعه چای را با حبه قند خوردم و استکان را زمین گذاشتم، بعد هم صورت پیرمرد را بوسیدم و گفتم: «اسمت را به ما بگو شاید یک روز دوباره از این اطراف عبور کنیم».
اما او فقط گفت: «برو سفارش من را پیش خدا بکن تا عاقبت به خیر شوم».
با نشانی هایی که از پیرمرد گرفته بودیم به طرف چاله بک حرکت کردیم ورودی ده حالت غربی شرقی داشت و به محض آن که خواستیم وارد ده بشویم بیست و پنج شش نفر مسلح با کلاش ریختند دور و بر ما…
قسمت بعدی را هم در آینده نزدیک در سایت ببینید.
منبع: مثل روزهای اول، سمیرا سادات امامی، انتشارات زمزم هدایت، سال 1394
استخراج و تنظیم: گروهبانیکم وظیفه شایان کارگذار، زیر نظر مدیریت سایت
|
|
جانشین وقت فرمانده هوانیروز" روایت می کند:
امیرسرتیپ دوم بازنشسته خلبان رحمان قضات گفت: اصفهان برای تمرین پرواز شبانه تاکتیکی؛ یعنی بدون استفاده از باند فرودگاه اصفهان، پیش بینی شده بود.
اولین پرواز در شب، هوانیروز، ارتش، هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی
خلبانان در دل شب، از منطقه ای بلند می شدند و در منطقه ای نامشخص، فرود می آمدند. در نهایت، حدود 100 فروند بالگرد برای جابجایی نیروها برای عملیات خیبر، در جزیره مجنون آماده شدند. سپس بالگردهای کبرا هم وارد عمل شده و با پاتک دشمن، مقابله کردند.
نقش بی بدیل هوانیروز در تمامی عملیات های دوران دفاع مقدس، بر هیچ کسی پوشیده نیست. هوانیروز تنها نیروی نظامی ایران است که تمامی عملیات های محوله را به شکلی کامل و موفقیت آمیز به پایان رسانده و در هر نبرد، از خلبانان زبده در پیشبرد اهداف دفاع مقدس بهره برده است.
اهمیت هوانیروز به حدی بوده که حتی شروع عملیات خیبر، بدون حمایت هوانیروز امکان پذیر نبوده است. طراحی عملیات به صورتی انجام می گیرد که ابتدا نیروهای قرارگاه نجف در شب اول عملیات، توسط خلبانان شنوک، در جزایر مجنون و در عمق خاک دشمن، هلی برن شوند و سپس با پیوستن نیروهای دیگر به آنها، تصرف جاده العماره و بصره صورت گیرد.
تنها اطلاعات موجود درباره منطقه موردنظر، تصویر مخفیانه ضبط شده توسط رزمندگان بود. پرواز در شب، بدون باند فرود در محلی ناشناخته و در خاک دشمن، دشوارترین و در عین حال، شجاعانه ترین اقدام خلبانان هوانیروز در عملیات خیبر بوده است.
آنها پس از 10 شب تمرین در آسمان اصفهان، شبانه و با چراغ خاموش از اصفهان به سوی اهواز پرواز کردند و در فرودگاه اهواز فرود آمدند. فرمانده وقت هوانیروز (سرهنگ جلالی) با انجام اولین پریود شب پرواز، حجت را بر همه خلبانان تمام کرد.
هوانیروز در عملیات خیبر، 1291 ساعت پرواز، بیش از 19هزار و 400 رزمنده را هلی برن و 170 تن تجهیزات و تدارکات را جابجا کرد. همچنین 1691 مجروح را به بیمارستان های منطقه رساند. "سروان خلبان (سرلشکر) محمود ترابی نژاد" و "سرهنگ دوم فنی علی یتیم زاده" در عملیات خیبر به شهادت رسیدند.
امیرسرتیپ دوم بازنشسته خلبان رحمان قضات، یکی از خلبانان حاضر در عملیات خیبر، در گفتگو با خبرگزاری ایمنا به تشریح اقدامات هوانیروز در این نبرد آبی – خاکی پرداخته است:
رحمان قضات، درباره وظیفه محوله به هوانیروز در عملیات خیبر می گوید: قرار بود نیروها با هلی برن شبانه، در جزیره مجنون و در عمق خاک عراق، پشت نیروهای عراقی پیاده شوند و مسیر آنها را ببندند. این اقدام با بالگرد شنوک امکان پذیر است و از آنجایی که پایگاه هوانیروز اصفهان، عمده پشتیبانی شنوک رابرعهده داشت، تمرین های اولیه در اصفهان انجام شد.
وی با اشاره به دشواری عملیات شب پرواز، در تاریکی محض خاطرنشان کرد: اکثر خلبانان هوانیروز، پرواز در شب را در دوره های آموزشی گذارنده بودند. اما این پروازها در باند روشن فرودگاه انجام می شد و در واقع، پرواز شب معمولی و غیرتاکتیکی بود. به همین دلیل، برای انجام عملیات شبانه تاکتیکی در نبرد خیبر، باید تمرین می کردیم.
اصفهان؛ منطقه تمرین شب پرواز تاکتیکی
جانشین وقت فرمانده هوانیروز ادامه داد: منطقه اصفهان برای تمرین پرواز شبانه تاکتیکی؛ یعنی بدون استفاده از باند فرودگاه اصفهان، پیش بینی شده بود. خلبانان در دل شب، از منطقه ای بلند می شدند و در منطقه ای نامشخص، فرود می آمدند تا نیروها را پیاده کنند. بچه ها تا حدی آموزش دیدند، حجم عملیات و پرواز شب تاکتیکی تا حدی بود که یک بالگرد سقوط کرد ولی خوشبختانه خلبانان سالم ماندند.
امیرسرتیپ دوم بازنشسته خلبان رحمان قضات، از بی اطلاعی خلبانان از جزییات عملیات خیبر یاد کرد و گفت: این تمرین ها را در حالی انجام می دادیم که حتی از مکان پرواز در عملیات اصلی هم بی خبر بودیم. به همین دلیل، اکثر تمرین ها با محوریت پرواز در دل شب و فرود در محل های نامشخص انجام شد.
وی بر لزوم عادت چشم و حس پروازی، در پرواز شب تاکتیکی خاطرنشان کرد: عدم تعادل پروازی در پرواز شبانه، برای خلبان مشکل ساز خواهد شد. متاسفانه یکی از خلبانان شنوک ما در مسیر جفیر به مجنون در زمان بلند شدن، حس پروازی شب را از دست داد، زمین و آسمان را گم کرد. با سر به زمین برخورد کرد و بالگرد، متلاشی شد و گروه پروازی ما به شهادت رسیدند. اما بقیه بالگردها وظیفه خود را با موفقیت به پایان رساندند.
این خلبان پیشکسوت دفاع مقدس، تحریم های دوران جنگ تحمیلی را یکی از موانع پرواز در شب خواند و اظهار داشت: امکانات و تجهیزات شب پرواز نداشتیم. بالگرد شب پرواز تاکتیکی، باید مجهز باشد. خلبان هم باید عینک دید در شب داشته باشد، اما به خاطر تحریم های دوران جنگ فاقد این امکانات بودیم.
قضات، هلی برن شبانه را کلید عملیات خیبر معرفی کرد و افزود: همه منتظر بودند که هلی برن شبانه انجام شود. حدود 100 خلبان برای جابجایی نیروها در مجنون آماده شدند. سپس بالگردهای کبرا هم وارد عمل شده و با پاتک دشمن، مقابله کردند تا تلفات کمتری داشته باشیم.
جانشین وقت فرمانده هوانیروز در پایان یادآوری کرد: با توجه به همه کمبودها، خلبانان هوانیروز با شجاعت و جسارت، اولین پرواز شبانه خود را در عملیات خیبر انجام دادند. چون به پایان جنگ امید داشتند. گفته ها مبنی بر این بود که اگر موفق به تصرف بصره شویم، صدام پشت میز مذاکره برای صلح خواهد آمد و ایران از موضع قدرت، وارد عمل خواهد شد. حضور خلبانان زبده هوانیروز در خیبر و عشق و علاقه آنها برای انجام وظیفه، تا پایان دوران دفاع مقدس ادامه داشت.
|
|
چکیده: در اين جنايت 14 نفر شهيد و 88 نفر مجروح شدند. مقام معظم رهبري حضرت آيتاللَّه خامنهاي كه در آن زمان در مقام رياست جمهوري و امامت جمعه تهران در حال ايراد خطبههاي نماز بودند، پس از انفجار بمب، با صلابت و بدون هيچ گونه تزلزلي به خطبههايش ادامه دادند و اين امر موجب تقويت روحيه ضداستكباري نمازگزاران و امت شهيد پرور ايران گرديد.
انفجاربمب، نماز جمعه، شهدای نماز جمعه تهران
در زماني كه رژيم بعث، مردم را از رفتن به نماز جمعه بر حذر ميداشت و به بمباران و موشك باران نماز جمعه تهديد مي‌كرد، منافقان نيز بيكار ننشسته و با يك طرح از قبل تعيين شده و هماهنگ با رژيم عراق، نماز جمعه تهران را در 24 اسفند 63 به خاك و خون كشيدند. در اين جنايت 14 نفر شهيد و 88 نفر مجروح شدند. مقام معظم رهبري حضرت آيتاللَّه خامنهاي كه در آن زمان در مقام رياست جمهوري و امامت جمعه تهران در حال ايراد خطبههاي نماز بودند، پس از انفجار بمب، با صلابت و بدون هيچ گونه تزلزلي به خطبهها ادامه دادند و اين امر موجب تقويت روحيه ضداستكباري نمازگزاران و امت شهيد پرور ايران گرديد.
روزنامه كيهان در 25/12/63 نوشت: بر اثر انفجار يك بمب دستي در محل برگزاري نماز جمعه تهران كه در ساعت 29/12 دقيقه روز گذشته صورت گرفت، چند تن از نمازگزاران شهيد و مجروح شدند. رژيم عراق كه قبلاً اصابت موشك هاي دور برد ايران به شهرهاي كركوك و بغداد را انفجار بمب توصيف كرده بود، در يك هماهنگي ناموفق با عوامل ضد انقلاب داخلي، قصد داشت به هنگام انفجار بمب در صفوف نمازگزاران تهران در دانشگاه تهران ، هواپيمايش را در ارتفاع بالا به حريم هوايي تهران اعزام داشته و ادعا كند كه صداي انفجار، ناشي از بمباران تهران بوده است. اما با تاخير ورود هواپيماي عراقي به آسمان تهران و انفجار بمب، نيم ساعت قبل از آمدن هواپيما ها، اين توطئه تبليغاتي با شكست مواجه شد و هواپيماهاي عراقي نيز با آتش به موقع و قدرتمند پدافند هوايي متواري شدند.
در اين واقعه عده اي مجروح و عده اي به شهادت رسيدند. سيد محمد شاه مرادي، سيد مجيد محمدي، لطفعلي عرفاني، ابراهيم سياهي عروجي، سيد مهدي رضوي نيا، محمد حاجي هاشمي، رجبعلي تلكاني، پرويز شعباني، عباس رايگان، ذكريا فرجي بيگي، مهدي ابراهيمي،محمد غفاري، حاج مجتبي توانگر دهقان، علي احمد پور فيروز آبادي و محسن ظهيري از جمله شهدا بودند. مجروحان واقعه نيز به بيمارستان هاي مصطفي خميني، فيروزگر، سميه، سينا، امام خميني و دكتر شريعتي منتقل شدند.
حاج فضل الله فرخ از اعضاي ستاد اقامه نماز جمعه در اين باره مي گويد:
«در آن زمان صدام هر هفته تهديد مي كرد كه نماز جمعه تهران را مي خواهد بمباران كند. هر وقت كه اين اعلان مي شد، نمازجمعه شلوغ‌تر مي‌شد و حتي از شهرستانهاي امن هم به نماز جمعه تهران مي آمدند. جالب اين كه هر وقت كه از شهرستان هاي امن نمازگزار داشتيم بمباران نبود. عده‌اي كفن‌پوش در نمازجمعه مي‌نشستند و شعار مي‌دادند كه ما آماده‌ايم. آن هفته‌اي كه انفجار پيش آمد، از همان هفته هايي بود كه صدام گفته بود نمازجمعه را مي‌زنيم. كه ما هم البته منتظر بمباران بوديم. احتمال 80% و 90% هم مي‌داديم كه موشك بزند. چون او كه ترسي از اين چيزها نداشت. بارها هم شده بود كه هواپيماهايش هم اطراف نمازجمعه مي‌آمد و ضدهوايي روي پشت بام ها و در ميدان فلسطين و اطراف ميدان انقلاب از نماز جمعه مراقبت مي كرد. روز حادثه، روزي بود كه صدام خيلي جدي گفته بود كه ما نمازجمعه را مي‌زنيم. من پشت جايگاه نشسته بودم يك دفعه صداي يك انفجار مهيب آمد. بلند شدم بالا را نگاه كردم ديدم كه چيزهايي از بالا پايين مي‌ريزد. اول خوشحال شدم. حدس زدم كه قطعات هواپيماي دشمن است كه پايين مي ريزد. ولي وقتي روي زمين آمد، ديدم قطعات بدن انسان است و بمب چنان به شدت اين بدنها را هوا برده بودكه به اطراف پخش مي شد. اما بلافاصله فهميديم كه اين انفجار ناشي از بمب گذاري در محل نماز بوده است. ما هميشه جلوي درهاي ورود و خروج بازرسي كامل داشتيم. هيچ چيز را نمي تواستند با خودشان حمل كنند بنابراين بمب را به صورت جانماز به داخل آوردند چون فقط آوردن جانماز مجاز بود. البته سعي بمب گذار بر اين بودكه بمب را نزديك جايگاه، كه عده‌اي از مسئولين يا خود امام جمعه بود بگذارد كه همگي صدمه ببينيد.اتفاقاً امام جمعه آن هفته خود آيت الله خامنه اي بودند. ايشان غالباً از جبهه يكسره به نمازجمعه مي‌آمدند. چون بمب گذار از بازرسي دوم نتوانسته بود عبور كند و فاصله اش با جايگاه زياد بود بمب را در قسمت انتهايي زمين چمن گذاشته بود. جالب است كه آن روز كسي فرار نكرد و امام چند بار در صحبت هايشان به اين مسئله اشاره كردند كه من زماني كه تلويزيون را نگاه كردم، ديدم كه با وجود اين كه بمب منفجر شد ولي يك نفر نرفت و همه نشستند و امام جمعه با صلابت صحبتهايش را ادامه داد و آهنگ صدايش عوض نشد. مردم هم سر جايشان نشستند. فقط شعار دادند: حسين حسين شعار ماست شهادت افتخار ماست. ما پس از انفجار به افرادمان گفتيم همه سر جايتان باشيد. هيچ كسي دخالت نكند. فقط يك عدة خاصي شروع به جمع‌آوري شهدا و مجروحين كردند. مردم هم خطبه ها را گوش كردند و نماز را خواندند. چهارده نفر آن روز شهيد و عده زيادي مجروح شدند.آيت الله خامنه اي فرمودند براي ختم شهدا حجت الاسلام فلسفي را دعوت كنيد كه از طرف ايشان مجلس ختمي در مسجد ارگ برگزار شد.»
تنظیم و استخراج: گروهبانیکم وظیفه قاسمعلی
|
|
بخش چهارم : كراماتى چنند از مسجد مقدس جمكران
ن امام زمان (ع ) در مسجد مقدس جمكران
آقاى سيد مرتضى حسينى كه يكى از سادات متدين قم بوده است مى گويد: شبهاى پنجشنبه در خدمت مرحوم آية الله آقاى حاج شيخ محمد تقى بافقى به مسجد جمكران مى رفتم .
در يكى از شبهاى زمستان برف سنگينى آمده بود من در منزل نشسته بودم ، ناگهان به يادم آمد كه شب پنجشنبه است ، ممكن است آية الله بافقى به مسجد بروند ولى از طرفى چون آن وقتها مسجد جمكران راه ماشين رو نداشت و مردم مجبور بودند آن راه را پياده بروند و به قدرى برف روى زمين نشسته بود كه ممكن نبود كسى بتواند آن راه را راحت بپيمايد، با خود فكر مى كردم كه معظم له به مسجد نمى روند.
به هر حال دلم طاقت نياورد، از منزل بيرون آمدم ، بيشتر مى خواستم آية الله بافقى را پيدا كنم و نگذارم به مسجد جمكران بروند.
به منزلشان رفتم ، در منزل نبودند، به هر طرف سراسيمه سراغ ايشان را مى گرفتم تا آنكه به ميدان مير كه سر راه جمكران است رسيدم ، در آنجا دوست نانوائى داشتم كه وقتى ديد من اين طرف ، آن طرف نگاه مى كنم از من پرسيد چرا مضطربى و چه مى خواهى ؟
گفتم : نمى دانم كه آيا آية الله بافقى به مسجد جمكران رفته اند يا امشب در قم مانده اند؟
نانوا گفت : من او را با چند نفر طلاب ديدم كه به طرف مسجد جمكران مى رفتند.
با شنيدن اين جمله خواستم پشت سر آنها بروم كه آن دوست نانوايم گفت : آنها خيلى وقت است رفته اند، شايد الان نزديك مسجد جمكران باشند.
از شنيدن اين جمله بيشتر پريشان شدم و ناراحت بودم كه مبادا در اين برف و كولاك آنها به خطر بيافتند، به هر حال چاره اى نداشتم ، به منزل برگشتم ولى فوق العاده پريشان و مضطرب بودم ، خوابم نمى برد.
تا آن كه نزديك صبح مرا مختصر خوابى ربود، در عالم رويا حضرت ولى عصر(ع ) را ديدم كه وارد منزل ما شدند و به من فرمودند: سيد مرتضى چرا ناراحتى ؟ گفتم : اى مولاى من ناراحتيم براى آقاى حاج شيخ محمد تقى بافقى است . زيرا او امشب به مسجد رفته و نمى دانم به سر او چه آمده است ؟
فرمود: سيد مرتضى گمان مى كنى ما از حاج شيخ دوريم ، همين الان به مسجد رفته بودم و وسائل استراحت او و همراهانش را فراهم كردم ، از خواب بيدار شدم ، به اهل منزل اين بشارت را دادم و گفتم در خواب ديده ام كه حضرت ولى عصر(ع ) وسائل راحتى آقاى حاج شيخ محمد تقى بافقى را فراهم كرده اند.
اهل بيتم هم چون به همين خاطر مضطرب بود خوشحال شد و من فرداى آن شب كه از منزل بيرون رفتم به يكى از همراهان آية الله بافقى برخوردم ، گفتم : ديشب بر شما چه گذشت ؟ گفت : جايت خالى بود، ديشب اول شب آية الله بافقى ما را به طرف مسجد جمكران برد، ما يا به خاطر شوقى كه در دلمان بود و يا كرامتى شد مثل آنكه ابدا برفى نيامده و زمين خشك است به طرف مسجد جمكران رفتيم و خيلى زود هم به مسجد رسيديم ولى وقتى به آنجا رسيديم و در آنجا كسى را نديديم و سرما به ما فشار آورده بود متحير بوديم كه چه بايد بكنيم .
(آخر آن زمانها مسجد جمكران ساختمانى نداشت و فقط يك مسجد بسيار غريبى بود كه در وسط بيابان افتاده بود، و تنها خواص به آن مسجد مى رفتند و از بهره هاى معنوى آن استفاده مى كردند).
ناگهان ديديم سيدى وارد مسجد شد و به حاج شيخ گفت مى خواهيد براى شما لحاف و كرسى و آتش بياورم . آية الله بافقى با كمال ادب گفتند اختيار با شما است ، آن سيد از مسجد بيرون رفت ، پس از چند دقيقه لحاف و كرسى و منقل و آتش آورد و با آنكه در آن نزديكى ما كسى نبود وسائل راحتى ما را فراهم فرمود.
وقتى مى خواست از ما جدا شود يكى از همراهان به او گفت ما بايد صبح زود به قم برگرديم ، اين وسائل را به كه بسپاريم ، آن سيد فرمود: هر كسى آورده خودش مى برد و او رفت ، ما در فكر رفته بوديم كه اين آقا اين وسائل را از كجا به اين زودى آورده ، زيرا آن اطراف كسى زندگى نمى كند و اگر مى خواست آنها را از ده جمكران بياورد اولا در آن شب سرد و كولاك برف كار مشكلى بود و ثانيا مدتى طول مى كشيد.
بالاخره شب را با راحتى به سر برديم و صبح هم كه از آنجا بيرون آمديم آن وسائل را همانجا گذاشتيم .
من به او جريان خوابم را گفتم و معلوم شد كه حضرت بقيه الله روحى فداه هيچگاه دوستانش را وا نمى گذارد و به آنها كمك مى كند و براى مرحوم آقاى حاج شيخ محمد تقى بافقى جريانات ديگرى هم از اين قبيل اتفاق افتاده است كه در بين دوستانش معروف است . (36)
|
|
|
|
|
فصل هفتم : دربيان عمامه بستن
عمامه بر سربستن سنت است و با عمامه تحت الحنك بستن سنت است و يكطرف عمامه را از پيش و طرف ديگر را از عقب انداختن بروش سادات مدينه مشرفه سنت است و شيخ شهيد عليه الرحمه گفته است كه عمامه ايستاده پيچيدن سنت است .
از حضرت رسول صلّى اللّه عليه وآله وسلّم منقول است كه عمامه تاج عربان است هرگاه كه عمامه را برطرف كنند خدا عزتشان را برطرف خواهد كرد.
در حديث حسن از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام منقول است كه هر كه عمامه بپيچد بر سر وتحت الحنك نبندد باو دردى برسد كه دوا نداشته باشد پس ملامت نكند مگر خود را.
از حضرت امام رضا عليه السلام منقول است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه وآله وسلّم عمامه بر سر بستند و يكطرف عمامه را بطرف پيش انداختند و ديگرى را بعقب و حضرت جبرئيل نيز چنين كردند.
از حضرت امام محمد باقر عليه السلام منقول است كه ملائكه در روز بدر عمامه هاى سفيد در سر داشته و علاقه ها انداخته بودند.
از حضرت صاد منقول است كه حضرت رسالت پناه صلّى اللّه عليه وآله وسلّم بر سرحضرت اميرالمؤ منين عليه السلام عمامه بدست مبارك خود پيچيدند و يك سر عمامه را از پيش رو آويختند و طرف ديگر را بقدر چهار انگشت كوتاه از عقب سر آويختند پس فرمودند كه برو، رفت و فرمودند كه بيا، آمد آنگاه فرمودند كه چنين است واللّه تاجهاى ملائكه . در فقه رضوى عليه السلام مذكور است كه هرگاه عمامه بر سر گذارى اين دعا بخوان بِسْمِ اللّهِ اَللّهُمَّ اَرْفَعْ ذِكْرى وَ اَعْلِ شَاءْنى وَ اَعِزَّنى بِعزَّتِكَ وَ اَكْرِمْنى بِكَرَمِكَ بَيْنَ يَدَيْكَ وَبَيْنَ خَلْفِكَ اَللّهُمَّ تَوِّجْنى بِتاجِ الْكَرامَةِ وَ الْعِزّ وَالْقَبُولِ.
در مكارم الاخلاق از كتاب نجات نقل كرده است كه اين دعا را بخوان اَللّهُمَّ سَوِّمْنى بِسيماءِ الاْيمانِ وَ تَوّجْنى بِتاجِ الْكَرامةِ وَ قَلِّدْنى حَبْلَ الاِْسْلا مِ وَلا تَخْلَعْ رِبْقَةَ الاْ يم انِ مِنْ عُنُقى وگفته است كه بايد عمامه را ايستاده بپيچيد.
حضرت رسول صلّى اللّه عليه وآله وسلّم چند قسم كلاه داشتند كه بر سر ميگذاشتند. و كلاههاى دراز كه برطله ميگويند وارد شده است كه پوشيدن آنها زى يهودان است . علما گفته اند كه مكروه است .
از بعضى احاديث ظاهر ميشود كه پائين كلاه را شكستن و برگردانيدن مكروه است .
از حضرت رسول صلّى اللّه عليه وآله وسلّم منقول است كه هرگاه كلاههاى ترك دار در ميان امت بسيار شود زنا كردن در ميان ايشان شايع شود وكلاه ترك دار ظاهرا مانند قاووق و كلاه بكتاشى وامثال آن باشد
|
|
) يكصد فرق بين احكام مردان و زنان
|
جابربن يزيد جعفى مى گويد: از امام باقر عليه السلام شنيدم كه فرمود:(16). |
|
|
|
عابد زاهدى در ميان بنى اسرئيل 180 سال به پرستش خداوند يكتا مشغول بود و لحظه اى او را معصيت نكرد. خبر عبادت آن عابد به ملائكه رسيد. |
|
|
|
از اميرمؤ منان على عليه السلام پرسيدند: مراد از آيه شريفه (2): |
|
|
)
|
عابدى گفت : سى سال نمازم را در صف اول جماعت بجا آوردم ، ولى ناگزير همه را اعاده كردم . زيرا روزى دير به جماعت رسيدم و در صف اول جائى نيافتم . چون در صف دوم به نماز ايستادم ، احساس كردم از اينكه در صف اول نيستم ناراحت و شرمسارم . در نتيجه هر طورى بود خود را در صف اول جاى دادم و نمازم را با آرامش خاطر خواندم . |
|
|
حكايات آموزنده ازصادق حسن زاده
قليان را چاق كن !
حجة السلام والمسلمين حاج آقا محدث مرندى از آيت اللّه ميرزاعلى اكبر آقا مرندى نقل كردند كه اولين بار كه ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى خدمت ملاحسينقلى همدانى مى رسد، آن مربى بزرگ عرفان نگاهى بر او مى اندازد و مى فرمايد: برو برايم قليان را چاق كن بياور! ميرزا جواد آقا با آن مرتبه علمى و مراتبى كه براى خودش قائل بود وقتى در ميان جمع زيادى از علما و فضلاى نجف اين دستور ملاحسينقلى را دريافت مى كند مى رود و اولين قدم را در هم مى شكند و مثل يك آبدارچى قليان را آماده مى سازد و خدمت استاد مى آورد.
كفش هاى مخالفانت را جفت كن
همانطور كه علامه حسن زاده آملى در مقاله اش آورده ، بعد از دو سال باز استاد براى او يك دستور ظاهرا ساده اما بسيار بسيار سخت و كار ساز صادر مى كند. ميرزا جواد آقا به ملا حسينقلى همدانى ، عرضه مى دارد كه دو سال است در خدمتتان به سير سلوك مشغولم ولى به جايى نرسيده ام . استاد مى فرمايد: برو كفش هاى كسانى را كه قبولشان ندارى پيش پايشان جفت كن و ايشان نيز چنين مى كند!
تجربه شگفت انگيز
ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى در كتاب ارزنده المراقبات مى فرمايد: مرا در ايام تحصيل در نجف اشرف ، ( شيخى بود (كه همان ملاحسينقلى همدانى است ) كه در ترتيب ، مرجع طلاب متقى زمان خود بود و از آنچه اعمال بدنى در تاثير حال سالك الى اللّه تجربه كرده بود از او پرسيدم ، دو امر را بيان كرد: يكى آنكه در هر روز و شبى يك سجده طولانى كند و در بسيار بگويد: ( لااله الاانت ، سبحانك انى كنت من الظالمين ) (كه معروف به ذكر يونسيه است ) و در آن قصد كند كه روح من در زندان اسير به اين قيود است . (39)
اعتكاف در مسجد سهله
ميرزا ابوالقاسم امين الشرع خوئى كتابى نوشته به نام ( تذكرة المعاصرين ) كه خطى بود و اخيرا به زيور طبع آراسته شده در باره ملاحسينقلى همدانى و شاگردان ايشان كه از جمله آنها ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى است ، چنين مى نگارد:
و منهم العالم العابد والمتهجد الزاهد مولانا حسينقلى همدانى - طالب ثراه - وى مردى زاهد ومتصوف ومتهجد بودند. و هكذا تلامذه ايشان نيز همگى مايل به مذهب تزهد و تصوف واعتزال بودند و غالبا در شبهاى تابستان ، چهار شنبه و پنج شنبه و جمعه را در خدمت آن جناب در مسجد سهله اعتكاف داشتند و در قنوت نماز صداى ايشان به تضرع و ابتهال بلند همى شد. و شاگردان آخوند مخصوصا چندين هزار طلبه ، امتيازى داشتند و با اكثر مردم مراوده و معاشرت نمى كردند و قبل از شروع به تدريس ، شرح مبسوطى از علم اخلاق مى فرمود و اصحاب خود را به مكارم اخلاق و حسن معاشرت امر مى فرمود. (40)
تبعيت از روش ميرزا جواد آقا تبريزى
آيه اللّه مصلحى درباره پدرش آيت اللّه العظمى حاج شيخ محمد على اراكى ، مى فرمايد:
... ايشان اهل ديد و باز ديد و مجلس فاتحه و رفت و آمد نبود و هيچ جا نمى رفت بدون استثناء. حتى هنگامى كه حضرت امام - رحمه اللّه عليه - از زندان آزاد شدند، ايشان نرفتند. و امام به اينجا تشريف آوردند .ايشان هيچ كجا نمى رفتند و در اين مورد مى گفتند كه تبعيت از ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى مى كند... ايشان با مرحوم ميرزا جواد آقا خيلى مانوس بودند و مى گفتند كه در اين رفتار از ايشان تبعيت مى كنم . براى اينكه معاشرتها مضراتى دارد كه هم وقت انسان را مى گيرد خصوصا مجالست با اهل غفلت كه خود موجب غفلت از حضرت حق - جلا و علا - است ... دى دو بازديد با هيچ كس نداشت خصوصا در قم حتى آقاى بروجردى و چون ديگران داب ايشان را مى دانستند آنان به اينجا مى آمدند. ولى در غير قم به ديد و بازديد مى رفتند. در تهران دو جلسه خدمت حضرت امام رحمه اللّه عليه رفتيم ... (41)
على رفت !
آيه اللّه العظمى اراكى فرمودند: ... يك آقا سيد احمد نامى داشتيم كه بهش آقا ترك مى گفتند. ترك تبريزى بود، مى آمد پشت سر آقا ميرزا جواد آقا، براى نماز مى ايستاد. ماه رمضان بود، من هم مى رفتم . در آن وقت وبا آمده بود و هر روز آدم بود كه كشته مى شد. آقا سيد احمد گفت : رفتم به ديدن آقا ميرزا جواد آقا تا احوال پرسى كنم . رفتم نشستم گفت : آقا ميرزا على رفت ! (ميرزا على فرزند ميرزا جواد آقا بود). من خيال كردم به مسافرت رفته . باهمان حال طبيعى گفت :! آقا ميرزا على رفت . آقا ميرزا على كه بود؟ چه علمى داشت . من آميرزا على را ديده بودم . چه علميتى و چه تقوايى داشت . او جانشين پدر مى شد! جوان بود، بين 25 تا 30 ساله بود. وبا او را كشت . آن وقت آقا ميرزا جواد مى گفت : آقا ميرزا على رفت ، بدون اين كه گريه بكند، مثل اينكه سفر رفته است ! (42)
به مقام مكاشفه رسيده اى ؟
آيت اللّه اراكى فرمودند: ... يك آقا سيد مهدى كشفى بود پسر آقا سيد ريحان اللّه كشفى - نوه آقا سيد جعفر كشفى - كه از بروجرد بودند و پدرش در تهران بزرگ شد و (خود او در قم ) در كوچه ما منزل داشت . اين آقا سيد مهدى با دايى زاده آقا طالقانى به نام آقا سيد محى الدين پيش بنده مكاسب مى خواندند. اين آقا سيد مهدى (در اين ) اواخر متخصصين و مخصوصين آقا ميرزا جواد آقا شد. به درس او خيلى علاقه مند بود و سلام و عليك زياد داشتند و به او اخلاص و مودت زياد داشت .
ايشان نقل كرد و گفت : يك شب توى خانه خودم توى اطاق خوابيده بودم ، ديدم كه صداى محرق القلبى از حياط مى آيد. از بس محرق القلب (و سوزناك ) بود، هراسان از خواب برخاستم كه چه خبر است ؟ رفتم در را باز كردم ، ديدم در اين حياط ما كه به اين كوچكى است ، يك كاروانسراى بزرگى است و دور تا دورش حجره مى باشد. و صدا از يك حجره مى آيد. دويدم پشت حجره ، هر كار كردم در باز نشد از شكاف درب نگاه كردم ببينم چه خبر است ، ديدم يكى از رفقاى ما كه اهل بازار تهران است افتاده و به اندازه نصف كمر انسان سنگ آسيا روى او چيده اند و يك شخصى بد هيبت از آن بالاى حلقوم دهان او عملياتى مى كند و او از زير دارد صدا مى زند. ناراحت شدم ، هر چه كردم در باز نشد. هر چه التماس كردم به آن شخص كه چرا به رفيق ما اينطور مى كنى ؟ اصلا نگفت تو كى هستى ؟ اين قدر ايستادم كه خسته شدم . برگشتم آمدم توى رختخواب ، ولى خواب از سرم به كلى پريد. نشستم تا صبح شد. حال نماز خواندن نداشتم . رفتم در خانه ميرزا جواد آقا و در زدم ، به ميرزا جواد آقا گفتم : من همچو چيزى ديدم . گفت :ها! شما مقامى پيدا كرده ايد. اين مكاشفه است ! آن شخص در آن ساعت نزع روح مى شد.
من تاريخ برداشتم ، بعد كاغذ آمد كه آن رفيق در همان ساعت فوق كرده است ! (43)
اجتماع ارواح در قبرستان وادى السلام
آيت اللّه حاج شيخ محمد رضا طبسى مى فرمايد: هنگامى كه من در مشهد مقدس مشغول تحصيل بودم ، حوزه علميه قم درحال شكل گيرى و پايه ريزى بود. تازه مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى به قم آمده و در حال تشكيل حوزه علميه بودند. مرحوم ملا هاشم خراسانى كه از علماى بزرگ خراسان بودند طى نامه اى سفارش مرا پيش حاج شيخ عبدالكريم نمودند. در هيجده سالگى به قم مشرف شدم . مرحوم حاج شيخ عبدالكريم ، حجره اى را در مدرسه فيضيه برايم معين كردند. بنده ، كتاب مكاسب شيخ و دو جلد كتاب آخوند را در قم خدمت ميرزا على يثرى و رسائل شيخ و مقدارى از كتاب منظومه مرحوم سبزوارى را خدمت آقا سيد محمد تقى چ و كتاب رياض (المسائل ) را نزد مرحوم آقا ميرزا جواد ملكى تبريزى و فلسفه منظومه را خدمت ميرزا على اكبر يزدى و مرحوم آقا شيخ حسن كاشى و كتاب فصوص الحكم محى الدين را نزد مرحوم آقا ميرزا محمد على شاه آبادى و كتاب اسفار را نزد مرحوم آقا سيد ابوالحسن رفيعى خواندم . همچنين از محضر شريف آقايان : شيخ محمد رضا اصفهانى و حاج ميرزا صادق اصفهانى (هنگامى كه آن دو بزرگوار در قم بودند) نيز استفاده كردم .
بنده يكى از مقيدين بحث اخلاق مرحوم آقا ميرزا جواد ملكى بودم و پيش ايشان درس خصوصى داشتم . ايشان دو ساعت به غروب در مدرسه فيضيه رياض مى فرمود. يادم هست يك روز در بحث اين آيه را مطرح كردند: الذين قالوا ربنا اللّه ثم استقاموا و فرمودند: نمردم و در وادى السلام نجف اشرف به راى العين ديدم كه ارواح مومنين دور هم حلقه زدند! (44)
درس خصوصى ميرزا جواد آقا
آيت اللّه سيد مصطفى خوانسارى فرمودند: مرحوم حاج ميرزا جواد ملكى ، بحثى خصوصى داشت كه امام جزو شركت كنندگان در آن بحث بود. در آن درس ، حدود ده - دوازده نفر شركت مى كردند و عصرهاى جمعه هم به مدرسه مى آمدند و درس اخلاق مى گفتند و بعضى از بازاريها هم در اين جلسات شركت مى كردند. حضرت امام رضوان اللّه تعالى عليه - بعد از رحلت مرحوم ملكى اين درس اخلاق عصر روزهاى جمعه را با شرح منازل السائرين خواجه عبداللّه انصارى براى جمعى از اهل علم و جمعى از مقدسين بازار، ادامه داد. اين درس در مدرس مدرسه فيضيه برقرار بود اما عمال رضاخان ملعون خبيث از آن جلوگيرى كردند، لذا اين درس به مدرسه مرحوم حاج ملا صادق منتقل شد. (45)
مجاهد نامى در محضر عارف كامل
درباره مجاهد نامى آيت اللّه بافقى - كه مبارزه سرسختى با رضاخان داشت - چنين آمده است :
در نجف ، مربى و استاد عرفان عملى و نظرى او، عارف نامدار، استاد عرفاى متاخر و معاصر، مرحوم سيد احمد كربلائى (شاگرد ملاحسينقلى همدانى ) بود كه از محضر او فيضهاى بسيار برد... در قم نيز معاشرت عرفانى و سلوكى او بيشتر با (شاگرد ديگر ملاحسينقلى همدانى ) عارف نامدار حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى بود و با يكديگر بسيار مانوس بودند. (46)
تحت تاثير ميرزا جواد آقا ملكى تبريز
آخوند ملا على همدانى مرد خدا، اهل دعا و ذكر و تهجد، حليف خلوت و انيس جلوت بود و طلاب را هم به تهجد تشويق مى فرمود و از بزرگان نقل مى كرد: طلبه اى كه در دوران طلبگى نماز شب نخواند به جايى نخواهد رسيد و عاقبت خوبى نخواهد داشت .
وى در عرفان و اخلاق شديدا تحت تاثير حكيم هيدجى و مرحوم حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى بود و مراتب عرفان و اخلاق را در نزد اين دو بزرگوار و مرحوم گنبدى طى كرده بود. (47)
شنيدن صداى فرشتگان !
مرحوم ملكى ، به تمام معنا اهل عبادت و تهجد بود و از بكائون زمان خويش محسوب مى شود... او در كتاب اسرار الصلوه خود مى نويسد.
... اقول : لاتكن كافرا بهذه الاخبار و انى اشهداللّه انى اعرف من المتهجدين من كان يسمع من يوقظه و يناديه وقت تهجده فى اوائل امره بلفظه آقا، فيقوم لورده ! ... اين روايات را بپذير و انكار نكن ، خدا را شاهد مى گيرم كه من از متهجدين و شب زنده داران كسى را مى شناستم كه به هنگام سحر صداى فرشته اى كه او را بيدار مى كند مى شنود، فرشته بالفظ آقا به او خطاب مى كند و آن شخص با اين سخن بيدار مى شود و به نماز شب مى ايستد. تصور مى شود اين شخص كه با صداى فرشته براى اقامه نماز شب در سحرگاهان از خواب برمى خيزد، خود ميرزا جواد آقاست كه براى پرهيز از توهم خودستايى ، اين حقيقت را بدين عبارت بيان كرده است . (48)
روش سالكان در بيان مقامات خود
علامه سيد محمد حسين طهرانى در تاييد چنين روحيه اى كه در عارفان هست ، مى فرمايد:
يكى از اساتيد بزرگ ما در علم عرفان الهى ؛ مرحوم رضوان مقام ، عرفان الحق و اليقين آيه اللّه آقاى حاج شيخ جواد انصارى همدانى - رحمه اللّه عليه - مى فرمودند: يك نفر از سالكين كه شب براى نماز شب برخاسته بود، شنيده بود كه سگ همسايه سوره و الشمس را مى خواند! اينجانب چنين گمان دارم كه اين قضيه براى خود ايشان بوده و ليكن چون بزرگان غالبا در مقام بيان ، اينگونه امور را نسبت به خود نمى دهند؛ فلهذا به عنوان يك نفر سالك بيان كرده اند و باز در نزد حقير، خواندن سگ سوره والشمس را، مكاشفه بوده است كه براى ايشان از صداى سگ حاصل شده است و چون ايشان در آن وقت به مجاهدت نفسانيه براى تزكيه نفس اشتغال داشته اند اين سوره كه داراى سوگندهاى بسيار براى اثبات نجاح و رستگارى نسبت به تزكيه كنندگان نفس است براى ايشان تحقق پذيرفته است . (49)
دستور ميرزا جواد آقا براى رويت ائمه عليهم السلام در خواب
آيت اللّه سيد موسى شبيرى زنجانى فرمودند: مرحوم آخوند ملا على همدانى نقل مى كرد كه مرحوم ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى در يكى از مجالس فرمود: هر كس بخواهد يكى از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم اجمعين را در خواب ببيند بايد يك روز روزه بدارد و پس از افطار، پيش از خواب صد مرتبه قل هو اللّه احد يا انا انزلناه و يا هر سوره را بخواند ترديد در اينكه كدام را بخواند؟ توحيد يا قدر يا هر دو را، از ما است . (50)
اخلاص درچاپ كتاب
ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى فرمودند: من كتابى نوشته بودم و پيش از چاپ متوجه شدم كه مرحوم فيض كاشانى كتابى درباره همين موضوعى كه من به آن پرداخته بودم ، تاليف كرده است . از اين رو به به چاپ برسانم ؟ براى رفع آن ترديد روزه گرفته به توصيه مزبور عمل كردم (همان دستورالعمل براى رويت امامان عليه السلام در خواب ) و به حضرت امام صادق عليه السلام متوسل شدم كه در خواب از حضرتش سوال كردم كه با وجود كتاب مرحوم فيض ، كتابم را چاپ كنم يا نه ؟ در خواب از آن حضرت سوال كردم آيا كتاب من بهتر است يا تاليف فيض ؟ حضرت سكوت كردند عرض كردم : امثلك يخيب السائل ؟! آيا همچو تويى سائل رامحروم مى كند؟! آنگاه فرمودند: كتاب فيض بهتر است . من هم كتابم را محو كردم ! (51)
|
|
|
|
|
عارفى از ديار خوبان از: آية اللّه سيد احمد فهرى زنجانى
| روى بنما و وجود خودم از ياد ببر |
| خرمن سوختگان را همه گو باد ببر |
| ماكه داريم دل و ديده به طوفان بلا |
| گو بيا سيل غم و خانه زبنياد ببر |
| روز مرگم نفسى و عده ديدار بده |
| وانگهم تا به لحد خرم و دلشاد ببر |
( سنريهم آياتنا فى الافاق و فى انفسهم حتى يتبين لهم انه الحق او لم يكف بربك تمه على كل شى شهيد ) (سوره فصلت (41)، آيه 53)؛ چه زود است كه نشانه هاى خود را سراپاى جهان خارج و جهان جان ، به آنان بنمايانيم تا حق تعالى برايشان به طور آشكار جلوه كند مگر نه اينست كه پروردگار تو بر همه چيز و بر همه ذرات وجود، شاهد و حاضر و ناظر است ؟
| دل هر ذره اى كه بشكافى |
| آفتابش در ميان بينى |
(عوالم و اجساد با همه آنچه در آنها است ، نسبت به عالم ملكوت مانند يك لحظه از زمان است در مقابل زمان و عالم ملكوت نسبت به عالم جبروت همين نسبت را دارد، بلكه اصلا ميان آن دو، نسبتى نيست (شرح دعاى سحر امام خمينى )
اقبانوس پرتلاطم وجود با اين همه جوش و خروش ، سرچشمه كجاست ؟ و اين امواج نور كه در تمام زواياى وجود نفوذ كرده است از كدام خورشيد تابان است ؟
| نه ادراك بركنه ذاتش رسيد |
| نه فكرت به غور صفاتش رسيد |
| نه بر اوج ذاتش پرد مرغ و هم |
| نه بر ذيل وصقتش رسد دست فهم |
| چه شبها نشستم در اين فكر، گم |
| كه دهشت گرفت آستينم كه قم |
در ميان اين همه حيرت و سرگردانى بايد گفت : آفرين بر همت و الاى مردانى چند كه مردانه قدم در چنين ميدان مرگ و خون نهادند و در راه رسيدن به مقصد اعلى از هيچ نهراسيدند و دنياى دنياى فريبا با اين همه آرايش كه بر چهره دارد كه ( زين للناس حب الشهوات من النساء و البنين و القناطير المقنطره من الذهب و الفضة و الخيل المسومة و الانعام و الحرث ذلك متاع الحياة الدنيا) (سوره آل عمران (3)، آيه 14)؛ يعنى دوستى خواستنى ها (گوناگون ) از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر وسيم و اسب هاى نشان دار و دام ها و كشت زار(ها) براى مردم آراسته شده ، (ليكن ) اين جمله ، مايه تمتع زندگى دنياست ، و (حال آنكه ) فرجام نيكو نزد خداست .
نه تنها اونتوانست سيماى كريه واقعى خود را از چشم حقيقت بين آنان پوشيده بدارد و حتى گوشه خاطرى از آنان را به خود مشغول سازد بلكه بهشت مينو با آن همه زيبايى و جمال و تنعمات ، آنان را قانع نتوانست كرد و شعيب وار همچنان ناله ( لست اصبر اواراك ) سر دادند ونواى :
| از خويش خدايا به بهشتم مفرست |
| كه سركوى تو از كون و مكان ما رابس |
نواختند و آنقدر جد و جهد نمودند و در قرع باب محبوب لجاجت ورزيد تا شاهد مقصود در آغوش كشيدند و پاى افتخار بر فرق فرقدان سائيدند. سلام على ذكرهم وياشوقا الى لقائهم .
يكى از مردان پيشتاز اين راه مرحوم عارف باللّه آية اللّه حاج ميرزا جواد ملكى قدس اللّه نفسه الزكيه بود كه در اين ميدان گوى سبقت از همگان ربود.
اين مرد بزرگ با اينكه در مقام عرفان مقامى بس والا دارد واز اعظم فقهاى صائنا لنفسه ، حاقظا لدينه ، مخالفا لهواه و مطيعالامر مولاه به شماراست . اوايل عمر شريفش و دوران شباب را در نجف اشرف در مجلس درس بزرگ حاضر شده و استادش در فقيه ، مرحوم آية اللّه فقيه محقق حاج رضا همدانى و در اصول ، علامه مدفق استاد الاساتذة المتاخرين مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و در عرفانى واخلاق و سلوك ، آية اللّه صاحب مقامات و كرامات مرحوم آخوند ملاحسينقلى همدانى - رضوان اللّه عليهم اجمعين - بوده است .
سال تولد ايشان در دستنيست ولى از كتابى در ( فقه ) كه يكى از فضلاى معاصر به آن دست ياقته و از مولفات ايشان است و در پايان آن نوشته شده :
تم الجز الاول من كتاب النكاح و يلتوه الجزء الثانى و اوله الولاية ، عبد المذنب العاصى اسير الامانى فى يوم السابع عشر من شهر المظفر و قد مضت من الهجرة النبوية الف و ثلاث ماه و اثنى عشر .
از اين نوشته معلوم مى شود كه به سال 1312 ه . ق ، مولف در عنفوان جوانى بوده است .
به هر حال ؛ ايشان در حدود سال 1321 هجرى قمرى به ايران آمده و در زادگاه و موطن اصلى اش تبريز به ترويج و تهذيب پرداخت و در اوايل مشروطه به سال 1329 هجرى قمرى به خاطر نامساعد بودن اوضاع تبريز به قم هجرت فرمود و در قم به ارشاد سالكين و تربيت مستعدان مشغول بود تا آنكه مرحوم آية اللّه العظمى آقاى حاج شيخ عبدالكريم حايرى يزدى در سال 1340 ه .ق از اراك به قم تشريف آورده و به اصرار مرحوم علامه مجاهد حاج شيخ محمد تقى بافقى كه از دوستان مرحوم ملكى بوده و پس از استخاره و آمدن آيه شريفه ( و اتوفى باهلكم اجمعين (سوره يوسف (12)، آيه 93 ؛ يعنى همه نرديكان خود را نزد من بياوريد.) تصميم به ماندن در قم و تاسيس حوزه علمى فعلى رامى گيرد و دوستان و شاگردان آية اللّه حايرى نيز كه در اراك بودند به قم مهاجرت مى كنند. مرحوم عالم زاهد متقى آقاى حاج شيخ عباس تهرانى نيز كه جزء مهاجرين بودند در قم به جمع مرحوم ملكى و باقى مى پيوندد و كافى از اخلاق و تهذيب نفس تشكيل مى دهند كه ثمرات ارزنده اى داشته و افراد شايسته اى ترتيب يافته اند.
مرحوم ملكى ، درس فقهى داشته اند كه عنوانش مفاتيح الشرايع الفقه مرحوم فيض كاشانى بوده و نيز دو مجلس درس اخلاق داشته : يكى در منازل لذاى خواص بوده و ديگرى در مدرسه فيضيه براى عموم كه جمعى از بازاريان قم نيز در آن درس شركت داشته اند.
نماز جماعت را در بالاسر حضرت معصومه عليه السلام اقامه مى كرده و حضرت امام خمينى در نماز جماعت ايشان و در درس اخلاق كه در منزل براى خواص مى گفته اند حاضر مى شدند.
سجاياى نفسانى و مزاياى روحى عارف بزرگوار ما بيش از آن است كه شرح آن را در اين مقدمه توان داد. او داراى دلى روشن و چشمى گريان و روحى پرتوان بوده است گه از هر يك نمونه اى فكر مى شود:
تشكر از واسطه فيض الهى
دوستى داشتم به نام مرحوم سرهنگ محمود مجتهدى كه درك محضر ايشان را كرده بود ونيز از انفاس او بهره اى داشت ، او مى گفت : روزى پس از پايان درس ، عازم حجره يكى از طلبه ها كه وارد شد و مراسم احترام معمول گرديد و پس از اندكى جلوس ، برخاسته و حجره را ترك گفتند وچون منظور از اين ديدار را پرسيدم ، فرمود: شب گذشته به هنگام سحر، فيوضاتى بر من اضافه شد كه فهميدم از ناحيه خودم نيست و چون توجه كردم ديدم كه اين آقاى طلبه به تهجد برخاسته و در نماز شب اش به من دعا مى كند و اين فيوضيات اثر دعاى اوست ، اين بود كه به عنوان سپاسگذارى از عناياتش ، به ديدار او رفتم !
در آسمان شب
از مرحوم حجة السلام سيد محمود يزدى كه در بيرونى مرحوم ملكى مى نشست ، نقل شد كه گفته بود: شبها كه ايشان براى تهجيد برمى خاست مدتى در رختخواب ضمن اجراى دستورات و آداب بر خاستن از خواب از قبيل : سجده و دعا؛ گريه مى كرد؛ سپس به صحن منزل مى آمد و به اطراف آسمان نگاه مى كرد و آيات ( ان فى خلق السموات و و الارض ....( سوره آل عمران (3) آيه !)(190 - 191) را مى خواند و سر به ديوار مى گذاشت و مدتى گريه مى كرد، آنگاه كه براى وضو گرفتن آماده مى شد درد كنار حوض مى نشست و مدتى گريه مى كرد و پس از وضو ساختن چون به مصلايش مى رسيد و مشغول تهجد مى شد كه ديگر حالش خيلى منقلب مى شد. او گريه هاى طولانى در نماز و مخصوصا در قنوت ها داشت تا آنجا بعضى ايشان را جز بكائين عصر به شمار آورده اند.
در بلا هم مى كشم لذات او
ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى پسرى كه شمع فروزان شبستان خانواده بوده . در روز عيد غدير كه ايشان در منزل جلوس كرده و قشرهاى مخنلف به زيارتش مى آمدند، خادمه منزل به كنار حوض خانه مى آيد و نگاه چشمش بر مى آيند و با بى اختيار فرياد مى زند، اهل خانه كه از اندرون به صداى خادمه بيرون مى آيند و با منظره دلخراشى اين چنين مواجه مى شود كه صداى شيون ، خانه را پر كرد، از اطاق خود بيرون مى آيد. مى بيند كه جنازه پسرش در كنار حوض گذاشته شده است . رو به زنها كرده و خطاب مى كند: ساكت ! همگى سكوت مى كنند و همين سكوت ادامه مى يابد تا آنكه مرحوم ملكى از همه ميهمانان پذيرايى مى كند و طبق معمول سنواتى ، عده اى از انان ناهار را در منزل ايشان صرف مى كنند و پس از پايان غذا كه عازم رفتن مى شوند، مرحوم ملكى به چند نفر از خواص مهمانان بيرون مى روند، واقعه با براى آنان بازگو مى كند و از آنان براى مراسم تجهيز فرزند از دست رفته كمك مى گيرد.
اين داستان گذشته از آنكه حاكى از اعلاء درجه مقام رضا و تسليم آن بزرگوار است ، نشانگر قدرت روحى و نيروى تصرف در نفوس ديگران نيز هست - رضوان اللّه عليه
و شنيدم از زاهد عابد ورع مرحوم آقاى حاج آقا حسين فاطمى قمى كه از دوستان مرحوم ملكى بود كه فرمود: از مسجد جمكران بازگشتم . در منزل به من گفتند كه آقاى حاج ميرزا جواد جوياى حال تو شده است . (آقاى فاطمى ) فرمود: من با سابقه كسالتى كه از ايشان داشتم با عجله به خدمتش رفتم (و به گمانم فرمود عصر جمعه بود) ديدم ايشان استحمام كرده و خضاب شروع به گفتن اذان و اقامه كرد و دعاى تكبيرات افتتاحيه را خواند و همين كه به تكبير الاحرام رسيد و گفت : اللّه اكبر! روح مقدسش از بدن آقدسش به عالم قدس پرواز كرد.
آرى اى عزيز! اين است معناى الصلاة معراج المومن ؛ اين است معناى روايتى كه در تفسير قد قامت الصلاة رسيده كه فرمود اى حان وقت الزيارة يعنى وقت ديدار فرا رسيد.
| روى بنما و مرا اگر كه دل از جان برگير |
| پيش شمع آتس پروانه به جان گو درگير |
| در لب تشنه من بين و مدار آب دريغ |
| بر سركشته خويش آواز خاكش بر گير |
اين واقعه به سال 1343 هجرى قمرى بود. پيكر پاكش پس از تجهيز در شيخان قم به خاك سپرده شد و در تاريخ وفاتش گفتند:
رفع العلم و ذهب الحلم 1343
ازجهان ، جان رفت و از ملت ، پناه 1343
اهميت كتاب لقاءاللّه
اين كتاب (لقاء اللّه ) در حجم كوچك و در معنا ومحتوى بسيار بزرگ ، يكى از بهترين كتاب هاى تهذيب نفس و ترسيم كننده روح عرفان و راهنما نزديكترين راه به سوى خداست .
اين كتاب ، از آن روى كه حقايق آن التقاطى نيست بلكه نويسنده اش خود، سالك اين راه و اهل وجدان و در عين حال ، فقيهى عاليقدر و متشرعى دور از تمايل به افراط و تفريط و ملتزم به صراط مستقيم اهل بيت بوده و براى مبتديان در سلوك آنقدر سودمند است كه شايد تا مدت ها را از استاد بى نياز كند.
اين كتاب در تجزيه و تحليل غامض ترين مسائل اسلامى كه نوشته هاى بسيارى از مدعيان بى خبر به جز سرگردانى و يا احيانا گمراهى و انحراف فكرى ، نتيجه اى دستگير نمى شود. آن چنان ماهرانه و با بينش كامل و كافى از پيچ و خم هاى اين گردنه صعب العبور، گذشته كه براى سالك الى اللّه با كمال اطمينان خاطر، چراغ راه و نور تابان است ....) سيد احمد فهرى زنجانى 1360 شمسى
به سوى لقاءاللّه از علامه ميرزاخليل كمره اى
آية اللّه كمره اى درباره كتاب ارزنده ( لقاء اللّه كه اولين بار توسط ايشان در چاپخانه آفتاب تهران به چاپ رسيده ، مى فرمايد: اين كتاب لقاءاللّه ، تقسيم بندى فصول نداشت . جاى آن را هم نداشت . جاى آن را سفيد گذاشته بود كه در چاپ بر آن افزوده شده است و تا حد امكان قسمت ها را بايد به جاى فهرست كتاب شناخت چنانكه در صفحه 26، 27 و 28 قطعاتى كه تتمه حديث بوده به ترجمه آن افزوده شده و در صفحه 29 و 31 به عنوان پاورقى ، خبرى مهم و توضيحاتى اضافه شده و در فصل اول در پايان آن ترجمه قطعه اى از خطبه عيد اضحى از حضرت امير عليه السلام اضافه گشته و پى از توبه داوود عليه السلام قطعه اى از كتاب ( قبله اسلام كعبه يا مسجدالحرام نقل شده كه براى كشف راز توبه داوود عليه السلام و اشك و آه او عليه السلام كمك مى كند و در صفحه 190 از مصاحبه امام عليه السلام با كميل قطعه اى آورده شده و در نظر بود كه در ابواب ديگر هم اضافاتى يا توضيحاتى داده شود و باز نسبت به كل كتاب و اين طرز راه و روش از نظر تطبيق دادن اين گونه گريز از دنيا با نظام معاش و نظر اسلام در اصلاح امور معاش تجديد نظرى بشود. اينها به عهده طبع ديگر و موقع ديگر محول شد.
معرفى اصل كتاب ، مولف آن و موضوع كتاب
اين كتاب لقاءاللّه كه با حجم كوچك ، بسيار بزرگ و سترگ و محتوى اعظم موضوعات و اهم مقاصد است كه راه به خدا باشد در نظر زمره اى از مخلصين خلص براى ( ابرار) به منزله (جان ) است ، مسحه اى از انوار الهى بر جبهه آن نمابان است و بر چهره و رخسار آن (نمى ) از صحيفه مباركه نشسته و شبنمى از نور حق پرستى بر قيافه و پيشانى آن متالو است از جهت فرار دادن از پستى هاى دنيا و اقبال به خدا و دولت هاى لايتناهى ، نغمه زبور داودى از آن شنيده مى شود و از جهت گريز از ما سوى گويى انجيل مسيحا را نمايش مى دهد، مسيحا را مى نمايد ولى البته آن مسيحا كه انجيل آن مستخرج از قرآن عظيم باشد ديده مى شود. آرى ! اين كتاب از قرآن عظيم و درياى بى پايان آن ، فقط راه مسيحاى قرآن را از جهت گريز از دنيا و صعود به آسمان مى نمايد و قرآن رهنماى بيش از مسيحاست .
اين كتاب جليل (لقاءاللّه ميرزا جواد آقا) از نظر مشابهت با دعوت موسى ، سفر جليل توحيد و خداشناسى دعوت موسى را طبق اكتشافات قرآن حكيم دارد كه مى گويد: ( رب ارنى انظر اليك )(سوره اعراف (7) آيه 143؛ يعنى پروردگار! خودت را به من نشان ده تا تو را ببينم ) تمناى نظر دارد و به جواب لن ترانى (اعراف ، آيه 143) يعنى بانظرى كه به افكنى و آن را در پرتو اشعه انوار لم يزلى ، متلاشى و ريز و ريزبينى و تجزيه و تحليل بكنى از دل كوه هم جمال ازل از پرده بيرون مى آيد تا او را ديده اى يعنى تو نديده اى زيرا تو و ناظر و نظر هم متلاشى در منظور شده ايد و از اينجا سه بيرون نيستند تا شخص جدا باشد و او را برابر خود و غير از خود، ديده باشد.
اين كتاب (ميرزا جواد آقا) از اين قبيل نظرها دارد و آن را به اهل نظر مى آموزد و تحليل و تجزيه اى از مساءله غامض لقاءاللّه و توحيد و معرفة الرب و معرفة النفس مى كند، اما لقاء اللّه را تثبيت مى كند و نظر مثبت مى دهد نه نظر منفى وليكن نه به طورى كه خدا را جسم كند يا وجود و محيط او را وارد در گريبان فكر محدود نيست ، فكر به لايتناهى راه دارد و فوق زمان و مكان كار مى كند.
در آفرينش اصولا جسم از علم پديده آمده و به اطوار بى پايان خود حكايت از آن مى كند كه پيكر عالم پديده اى است كه با علم بى نهايت و قدرت بى نهايت و قدرت بى نهايت و فن و هنر بى نهايت پديدآمده است ، هر قدر اكتشاف علم و اقتدار و هنر بيشتر است و خير آن هم بيشتر است ولى چون لايتناهى در پيش است . هيچ وقت اين سير به پايان نمى رسد، آرى ياس هم نيست با هر درجه اى از اتصال و اكتشاف وجود رفيع الدرجات دريچه اى از خير به روى انسان باز مى شود و به همراه اتصالات پياپى و مداوم ، ترقيات روز افزون و مداوم در پى است ؛ زيرا خدا - جل مجده - واحد عددى نيست كه كس به او برسد يا در حيطه تصرف كس در آيد. بلكه بالمثل مانند واحد مبدا اعداد است كه تشكيل دهنده همه اعداد هست و متناهى نيست . هر درجه اى از آن ، درجه بالاترى دارد و آن هم همچنين الى غير النهايه و واحد در همه هست نه كار به آخر مى رسد و نه هم درجه اى از آن خالى است ؛ لذا ياس هم در كار نيست . ان الراحل اليك قريب المسافه .
تاويل خدا در پيرهن من است
تا به اندازه اى كه از آثار و درجات قرب به آن منبع خير، لذت ها و مسرت ها و به جهت ها و بهشت ها پديد مى آيد و و با آنكه در بهشت داراى ملك كبيرى است كه اذا رايت ثم رايت نعيما و ملكا كبيرا (سوره انسان (76)، آيه 20 ؛ يعنى چون بدانجا نگرى (سرزمينى از) نعمت و كشورى پهناور مى بينى ) و هر چه را در بهشت بخواهد فورى موجود مى شود و پديد مى آيد، باز غير متناهى را تمام نكرده و خدا نشده است و با آنكه خود بار خداى جهان خويشتن است باز رو به پيشگاه غير متناهى دارد و هيچ وقت محيط بر غير متناهى نمى شود و هر كه گفت : خدا در پيراهت من است ، به آن معنى درست نيست كه خداى غير متناهى در پيراهن او محصور شده بلكه به آن معنى است كه خبر مى دهد كه در خيالل من و فكر من و انديشه من ، خود پرستى و نفع پرستى و سود جويى نيست بلكه يكسره فكرمن و انديشه من متوجه خداست و غير او نيست به اين معنى در اخبار اولياى عصمت عليهم السلام هم نظيرش يافت مى شود.
در ختام نامه اى كه مولى الكوفين ابوعبداللّه الحسين عليه السلام به مردم كوفه از بين راه از سر منزل حاجر بطن الرمه فرستاد اين كلمه هست كه مى فرمايد: فواللّه ما الامام الا الحاكم بالقسط الدائن بدين الحق الحابس نفسه على ذات اللّه به معنى حبس نفس خود و خيال خود و انديشه خود در راه خدا و كار خدا و انديشه خدا مى باشد نه به معنى آنكه خدا در پيش ديگران نيست و محصور در شخص اوست .
اين كتاب (لقاء اللّه ميرزا جواد آقا) در اين باره كلمه قرب ، قربى ، وصال ، نظر بر وجه را مى گويد و هيچ گاه از اين معانى پاى خود را بالاتر نمى گذارد. شايد از اين نظر است كه مبادا كس گرفتار تثليث يا ثنويت شود. فقط نقيصه اى باقى مى ماند كه در اين كتاب تنها حساب گسسان از ماسوى و پيوستن به خداست و حساب تنظيم معاش و حب خدمت به خلق را دوشادوش و وصل به اين خبر اعظم نياورده ولى كتابى كه بى نقص است تنها كتاب خداست و فقط و فقط قرآن عظيم است و بس .
و شايد در مسايل ديگر اين كتاب هم محل هايى جاى نظر باشد، زيرا در مساله لاهوت قيوم تعالى و قيموميت او بر جهان ، و عروج فكر و لاهوت نفس وارد مساله پر پيچ و خم و وحدت وجود شده و نيز معيت قيموميت اله عالم را مطرح فرموده است و افهام استنكاف مى كند كه خدا در همين جهان است و با ماده هم هست و در گريبان ماده هم هست و با همين جهان است .
ولى چه بايد كرد؟! افهام تا چندى هم متوجه مكتب هاى كلاسيك بود كه اجسام جهان را سه قسم مى شمرد: جامد (مانند سنگ ) ، سيال (مانند آب ) و گاز (مانند بخار)، ولى اكتشافات معلوم كرد كه اتم درون ذرات مولكول ها در جسم جامد بيشتر در حركت مى چرخد و در جسم سيال كمتر و در جسم گاز به مراتب كمتر به نسبت 000/000/600 با 000/400 و حقيقت سنگ و كوه كه به نظر جامد مى آيند اضطراب و حركت و ارتعاش آنها بيشتر است . الكترون ها داراى قوه منفى است و پرتون ها در وسط داراى قوه مثبت ايجابى است تجديد اين قوا و تبديل ماده به قوه و قوه به ماده جواهر را مثل اعراض ريشه كن مى كند و انرژى از آن مى سازد و ثبات را از عالم بر مى دارد و معلوم مى دارد كه دنياى مشهود ما حقيقت آن غير از اين است كه به نظر مى آيد حقيقت آن حركاتى است فقط و موجودات آن نمودى است نه بود، اين اكتشافات غلغله اى در دانشگاه ها افكنده است .
وترى الجبال تحسبها جامده و هى تمر مر السحاب .
(سوره ى نمل 27)، آيه 88، يعنى و كوه ها را مى بينى و مى پندارى كه آنها بى حركتند و حال آنكه آنها ابر آسا در حركتند).
و عالم ورع زاهد مرحوم آيه اللّه حاج شيخ ابوالقاسم كبيره قدس سره در قم براى اين قبيل سخنان مى فرمود: شايد نظر صحيح و مقصد صحيح در پس اين عبارات باشد. با اعتراف به اينكه هيچ كتابى غير ازكتاب خدا مورد تسليم به قول مطلق نيست .
به نظر من اينكه اين كتاب اقرب طرق الى اللّه را ترسيم مى كند و روح . روح حكمت و لب لباب عرفان و متن دستورات آل عصمت عليهم السلام بايد در برابر آن تسليم صرف و محض تسليم بود، فقط و فقط همان كتاب خدا قرآن است و بس .
بعدا از كتاب ، باقى كتب حتى كتب اربعه (كافى من لايحضر، تهذيب و استبصار 9 هم مشتمل بر صحيح و ضعيف است و در آنها راه نظر براى مجتهد باز است .
اين كتاب (لقاء اللّه ميرزا جواد آقا) از جهت مستند همواره اخبار معتبره معتمده را كه به مصدر و سر چشمه آل عصمت عليهم السلام نزديك است استناد مى كند و در حقيقت آب از سرچشمه بردارد ولى باز اين خبر را استناد مى كند كه ان اللّه ما نظر الى الاجسام منذ خلقها با اينكه اين خبر - طبق گفته شيخ بهايى در اربعين - از اخبار موضوعه مجعوله است .
و باز در مسائل غامضه پر پيچ و خم آن براى مجتهد جاى نظر و راه نظر باز است .
و مولف آن هم خود مجتهد بوده و با اينكه بايد در هر سخن ، خود سخن را سنجيد. انظر الى ما قال و لا تنظر الى من قال ولى باز شناختن مولف و شخص صاحب كتاب در اخذ به راى او معتبره است .
در حديث فرمودند:
انظروا الى رجل منكم قد روى حديثنا و عرف حلالنا و حرامنا فاذا حكم بحكمنا فانه حكم اللّه فى حقكم فانى قد جعلته حجه عليكم .
مولف محترم لقاء اللّه
اما مولف بزرگوار از اعظم فقهاى صائنا لنفسه ، حافظا لدينه ، مخالفا لهواه ، مطيعا لامر مولاه است .
آيه اللّه معظم مفخم فقيد علم و عرفان حضرت علامه مغفور له ، حاج ميرزا جواد آقا مجتهد ملكى تبريزى نزيل قم و متوفاى 1343 هجرى قمرى ليله 11 ذيحجه اقدم علماى ربانى محسوب مى شود. ايشان و نظاير ايشان در قبه العلم قم اخيرا و حوزه نجف اشرف قديما از نظر تقوى و عظمت مقام علمى ، مقام بسيار درخشنده و بى نظيرى داشتند. در عتبات عاليات و حوزه علميه نجف كه قبله گاه علوم اهل البيت عليهم السلام بوده و هست ، زمره ايشان چند تن از علماى اخلاق و مربيان بزرگ بودند كه مورد احترام و تصديق همگان بودند...
ايمان و عمل در شخص ايشان به قدرى درخشان بود كه طيف جاذبه اش هم اكنون مرا تحت تاثير مى گيرد و ما را به ياد آن زمره از فقهاى عظماء مى اندازد كه حجت هاى زمان اند. هم حجتى عليكم و اما حجه اللّه از حسن تقدير، در سال هاى اخير عمرمولف به سال 1340 هجرى قمرى كه تاسيس حوزه علميه قم شد، مرا دولت ملاقات و درك محضر آن جناب دست داد و گاهى برق توفيق مى زد و درك محضر معظم ايشان مى شد. شخصا بسيار مفخم و مجلل بود و حوزه موعظه شان را گويى هاله اى از نور فرا مى گرفت كه مستعمين را از خود بى خود مى كرد.
كسانى كه با حوزه علميه نجف و سامرا سابقه دارند، از نام گرامى اين بزرگوراران گوششان پر است ، زيرا اينان ستارگان علم و فقه و تقوى بودند. نويسنده آن روزها را نبوده و نديده و فاصله ام با مقامات بلند ايشان بيش از صدها قرن است ولى از احترامى كه مرحوم آيه اللّه نائينى قدس سره در هنگام ورود مراجع معظم به قم در حق ايشان مبذول مى داشت مكشوف مى شد كه زمره آنان مورد احترام شخص آيه اللّه و تمام آشنايان به راه و روش آنان بوده اند و در آن قبه العلم اينان از نظر تقوى و مخالفت با هوى و از نظر عظمت علمى و فقاهت هم درخشنده بودند، كتاب فقه و اصولى كه از ايشان در دسترس است گواه است .
ايشان غير از اين كتاب ، داراى دو كتاب ديگر هستند: يكى كتاب اسرار الصلوه كه (در زمان حيات ميرزا جواد آقا) طبع شده و ديگرى رساله مراقبات السنه كه ترجمه آن در دست انتشار است .
چند اثر تازه از ميرزا جواد آقا
و اين ايام به دو اثر ديگر از مولف دست يافتم . يكى در علم اصول و ديگرى علم فقه . اصول آن از مبحث ادله عقلى باب احتياط را محتوى است در 250 صفحه در برگ ترمه با خط ريز به قلم خود مولف است . در ظهر (پشت ) كتاب نوشته شده است : هذه رساله شريفه من مولفات الحضره الاقدس حجه الاسلام مرجع الاحكام ، المولى القمقام مدقق المحققين و محقق المدققين ، شمس فلك التحقيق و بدر سماء التحقيق ، العالم الفاضل آيه اللّه فى الورى ، مولانا الاجل الاكرم و استادنا الاعظم الافخم ، الحاج ميرزا جواد آقا التبريزى و حرره دام ظله العالى بقلمه الشريف .
در آغاز رساله گويد: و بعد ؛ فلما فرعت من اتمام عين الانصاف الذى صنفته فى رد الاعتساف من مسائل البرائه و الاحتياط و اردت ان اجمع الاوراق نبهنى بعض الفضلا من الاخلاء افرد هذا المصنف بتنصيفه الى جزئين لتيسير الانتفاع به فى كل وقت فانتبهت بمذاكرته فافردت المقصد الثانى من هذه المساله بين هاتين الدفئتين المقصد الثانى فى الشك فى المكلف به . الخ .
و اما كتاب فقه ايشان در نكاح است ، شرح بر مفاتيح است كه هنوز معلوم ما نيست اين مفاتيح از كيست ؟ و مقدمه اى در اعتبار احاديث و مبانى ايشان در حديث به طورى كه مبانى فقه گردد و مباحث تعادل و تراجيح در 42 صفحه به قطع وزيرى كوچك دارد و خود كتاب 447 صفحه است و آخر آن ، مساله اختيار ثيب است بدين صورت :
مفتاح : اذن البكر صماتها سكت فهود اقرارها الى ... و اما اثيب ، امرها اليها فتكلف للنطق كذا فى الصحاح المتقدمه و لا خلاف فيه الا من الحلى فى الاكتفاء بسكوت البكر و مستنده عدم العمل باخبار الاحاد مع الاصل . تم الجزء الاول من كتاب النكاح و يتلوه الجزء الثانى و اوله الولايه .
بيد المذنب العاصى اسير الامال و الامانى فى يوم السابع عشر من شهر المظفر و قد مضت من الهجره النبويه الف و ثلاث ماه و اثنى عشر سنه فى مشهد الغرى .
در چندين جاى كتاب به خط شكسته نستعليق حاشيه مولف منه دارد و در ظهر كتاب نوشته شده است :
لايخفى ان هذه الوجيزه من تصنيفات حضره مولانا العلامه حجه الاسلام ملاذ الاعلام ، باب الفتاوى و الاحكام ، آيه الملك العلام ، صاحب النفس الزكيه العبد الصالح الحاج ميرزا جواد التبريزى - متع اللّه الاسلام و المسلمين بطول بقائه - كتبه دام ظله العالى فى عنفوان شبابه . لمشهد ولى رب العالمين ، امير المومنين - ارواح العالمين فداه - فى شهر شعبان .
معلوم مى شود به سال 1312 هجرى قمرى مولف در عنفوان جوانى بوده ....
نسخه خطى لقاء اللّه
بحمداللّه تحرير اين كتاب ارجمند در زاويه كلبه محقر در عاصمه طهران محروسه در تابستان 1337 هجرى شمسى ، آخر مرداد و اول شهريور روز پنج شنبه ششم ماه صفر الخير 1378 هجرى قمرى ، پايان يافت و به مطبعه سپرده شد تا بلكه از فانوس و نهراس منزل ابرار، قنديل نورى براى خانه همه اهل ايمان افروخته شده باشد و اميد مى دارم كه از نشر اين كتاب جليل مگر تا با كتاب هاى ديگرم مشعل فروزان نورى براى خاندان خود و فرزندان خود دارى خود نه برافروخته بماند و رجاء از لطف ايزد بى چون آنكه كاشانه شان هميشه به نور الهى روشن باشد. بار خدايا! تو نگذار كه نور آنان خاموش شود و اين چراغ اميد را همى به طور روز افزون فروزان تر ميدار تا روزى كه كس تو را ببيند و به نور رخسار و چهره تابناك تو، نور ابد گيرد و بهجت او هرگز نميرد. ربنا اتمم لنا نورنا.
نسخه اول اين كتاب در تاريخ حيات مولف در جمادى سال 1337 هجرى قمرى استكتاب و اضافات و حواشى در آن بود و از خود مولف بر آن افزوده شده بود كه ما آنها را در متن داخل كرديم . اين نسخه نزديكى از علماى سادات ذوى العز و الاحترام قم ، جناب سيد آقاى حاج آقا حسى بن المرحوم حجة الاسلام الحاج سيد اسحاق الرضوى الفاطمى القمى بود كه از مخصوصين مولف بود، است كتاب آن با خط برادر زاده مولف دكتر عبدالحميد المتطبب به ملك الاطباء كه از خاندان ملكى هاى تبريز بوده ، شده است .
و تطبيق با نسخه ديگرى شد كه در سال 1346 هجرى قمرى (سه سال بعد از وفات مولف ) به خط آيه اللّه المعظم لواسانى ، مرحوم حاج سيد ابوالقاسم لواسانى والد معظم آقايان آيه اللّه حاج سيد احمد لواسانى طهرانى مدنى و حجه الاسلام آقاى حاج سيد محمد صادق كه هر دو از اعاظم علماى طهران هستند، نوشته شده است . در آخر نسخه چنين است : حرره فى شهر صفر الخير فى بلده تبريز و فرغ من تسويده فى السابع و العشرين منه فى قريه با سمنج من توابع تلك البلده العبد الجانى . الخاطى ، الخاسر، الغافل ، الغريق فى شهوات نفسه و معاصى ربه ، الاثم اللواسانى (ابوالقاسم ) الحسينى عفى عنه و الملتمسين عن الناظرين طلب العفوله و العفوعنه عفى عنهم .
صفحه 27، 1346 هجرى قمرى
انتخلاب اسم لقاء اللّه براى كتاب
با نسخه سومى نيز تطبيق شد كه از علامه بزرگوار حجه الاسلام آقا شيخ ابوالفضل اصفهانى بوده و تحرير آن در نجف بعد از 1360 هجرى قمرى بوده ، اين نسخه در وسط كار مفقود شد.
انتخاب اين اسم لقاء اللّه (براى كتاب ميرزا جواد آقا) از ما است وگرنه خود نامى بر آن ننهاده بود و چون آغاز كتاب از اينجاست كه گويد: در قرآن مجيد زياده از بيست جا از لقاء اللّه و نظر بر وجه او ذكر شده . از اين سر آغاز آن ، اين اسم اتخاذ گرديد.
ارزش كتاب المراقبات
مولف اين كتاب عبقرى مراقبات السنه - اعمال سال - دوازده ماه به راه و روش سلف صالح و عظماى اصحاب ما اماميه ، اين كتاب را تاليف نموده ، از اصول صحاح حديث ، ادعيه و اوراد يوم و ليله و ماه و سال را استخراج و طبق اصول حديث از منابع موثق به دست داده .
اعاظم اصحاب ما - از صدر اول تا كنون - هر كدام داراى كتاب اعمال سنه بوده اند:
1. اين شيخ اجل كلينى محمد بن يعقوب - صاحب كافى - كتاب دعاى او يكى از سى كتابى است كه جمله آنها كتاب كافى را تشكيل مى دهد ؛
2. و اين محمد بن مسعود عياشى است كه از جمله دويست كتاب او كتاب الدعوات و از جمله آنها كتاب مختصر يوم و ليله است ؛
3. و اين شيخ الطايفه محمد بن الحسين طوسى رحمة اللّه است كتاب مختصرى در عبادات دارد در عمل يوم و ليله و كتاب كبيرى به نام مصباح المتهجد در عمل سال و باز كتاب ديگرى به نام مختصر المصباح در عمل سال ؛
4.باز اين احمد بن محمد بن خالد برقى است كه يكى از مستندهاى عمده كتاب كافى است و در فهرست كتب او مى گويند يكى از آنها كتاب دعا است ؛
5. از ابراهيم نهمى خراز كوفى است ، براى او كتاب دعايى است .
6. اين اسماعيل بن موسى بن جعفر عليه السلام كه خود و اولاد و و دودمان او در مصر اقامت داشته اند. كتبى دارد كه آنها را از پدران و آباء گرامش عليه السلام روايت مى كند و در فهرست آنها كتاب دعا است .
7. و بهتر از همه و بالاتر از همه ، صحيفه مباركه سجاديه كه آن را زبور آل محمد عليه السلام و انجيل اهل بيت عليه السلام مى خوانند. از امام سجاد زين العابدين عليه السلام است .
8. و مقدم تر از آن كتاب والاى اعمال و عبادت حضرت اميرالمومنين على عليه السلام است كه امام سجاد عليه السلام در آن نظر مى كرد و اعمال خود را با آن مقايسه مى فرمود؛
9. اين سيد بن طاووس على بن موسى بن الحسين بن عبدالصمد داراى كتاب
|
|
عارف كامل به قلم : آيت الله سيد حسين فاطمى قمى (شاگرد برجسته ميرزا جواد آقا ملكىتبريزى رحمة الله عليه )
بسم الله الرحمن الرحيم
نظر به اينكه حضرت حجة السلام مرحوم حاج ميرزا جواد آقاى ملكى تبريزى صاحب كتاب مراقبات السنة و اسرار الصلاة و لقاء الله استاد حقير بودند لازم دانسته شمه مختصرى از حالات ايشان را ذكر نمايم ،در اوائل مشروطه ، چون اختلاف بين مردم ايجاد شده بود، ايشان صلاح خود را توقف تبريز نديدند، لذا به قم آمدند.
مرحوم حجة السلام آقاى شيخ مهدى حكمى قمى مى فرمودند :
از ثمره مشروطه كه خدا به ما عطا فرمود اين بود كه وسيله شد حاج ميرزا جواد آقا در ساكن شود.
مقام تسليم و رضا
ايشان بسيار محيط به اخبار بودند، همچنين در فقاهت ؛ زيرا حقير كتاب غايه القصوايى داشتيم ايشان حاشيه بر او نوشته و حضرت آية الله العضمى آقاى شيخ ابولقاسم قمى و حجة السلام جناب آقاى آقا سيد محمد - طاب ثراهما - هروقت در مساءله اى از مساءئل فقهيه توقف داشتند با ايشان مذاكره مى كردند ؛ ليكن جناب ايشان به خيال مرجع تقليد شدن نبود ؛ در هر صورت بسيار جديت داشتند به رفتن زيارت حضرت معصومه با داشتن مرض قلب ، همه روزه مشرف مى شدند به حرام ! و در مقام رضا و تسليم ،گويا از خود اراده اى نداشت ، سراپا تسليم اراده خداى تعالى بود ؛ جوانى داشت به نام آقا ميرزا على آقا كه به مرض و با در گذشت و آن جوان بسيار دانشمند و در علم و عمل سر آمد اقران خود بود ، ليكن حقير روز فوت او نتوانستيم بروم روز ديگر كه رفتم ديدم آقاى ملكى - رضوان الله عليه - نشسته و چشم ها به گودى فرو رفته ، مردم مى آمدند و ايشان را تسليت كى گفتند،ولى ايشان مشغول به ذكر خدا بود و زبانش به محمد خدا گويا بود، در اواخر عمر هفت سال از خانه بيرون نيامد مگر قبل از اذان صبح در بالاى سر حضرت معصومه نماز صبح را به جاى مى آورند؛ بعد از نماز ايشان ،مرحوم آقا شيخ ابراهيم ترك معروف به صاحب الزمانى ايستاده موعظه مى كرد.
عيادت از بيماران
اگر يكى از شاگردان شان يا از دوستان به مرضى مبتلا مى شد ايشان از حرم به منزل آن شخص رفته و بالاى سر مريض مى نشست و هفت حمد مى خواندند و به خانه مراجعت مى كردند و همه روزه ،اول آفتاب حقير و ساير شاگردان ايشان در منزلشان جمع مى شديم و آن جناب ما را به كلمات آتشين خود موعظه مى فرمود،به طورى كه صداى گريه و ضجه از اهل مجلس بلند مى شد!
اثر موعظه استاد
معصوم عليه السلام فرمود: موعظه چون از قلب بيرون آيد داخل قلب مى شود و اگر مجرد زبان شد از گوش تجاوز نمى كند ؛ مواعظ ايشان - طاب ثراه - چنان بود كه گويى آتش در دل جلسا مشتعل مى نمود، چنان بود كه گويا انسان را از اين نشسته خارج و به عالم ديگرى داخل مى كند، ولى چون از مجلس ايشان خارج مى شديم با هر يك از مجلسيان آن مرحوم تماس مى گرفتم باز همان حال غفلت در او بازگشت كرده بود؛ از بعد ايشان پيوسته آرزوى يك چنين مجلسى را دارم و به دست نمى آورم .
برنامه شبهاى استاد
و اما عادت شبهاى ايشان چنين ايشان چنين بود كه به مهمانى و غير مهمانى نمى رفت و پس از ادعاى فرائض و نوافل استراحت مى فرمود و دل شب در مناجات باقاضى الحاجات حالاتى داشتند كه وصفش به قلم راست نيايد؛ از جمله حالات شب ايشان مانند ديوانه و عشق لقاى حق ،به طورى كه مى توان آن بزرگوار پيروى از مولاى خود امير المومنين مى نمود در درك كردن طلوع فجر؛ چنانكه در كتاب كبريت احمر به روايت بيت الاحزان ،موقعى كه حضرت على عليه السلام را از مسجد به خانه مى بردند،صبح دميده بود فرمود: روى مرا به مشرق كنيد،فرمود ( والصبح اذا تنفس ) ( سوره تكوير، آيه 18)،اى صبح ! تو شاهد و گواهى و از تو شهادت خواهم خواست كه از بدايت امر كه با رسول خدا عليه السلام نماز خواندم مرا تا امروز، خفته نيافتى و هميشه تفحص از تو مى كردم !
مراتب حب جاه
و از فرمايشات مرحوم ملكى - رحمة الله عليه - اين بود كه فرمودند: در مجلس استادم جناب آخوند ملا حسينقلى همدانى مذاكره حب جاه شد،من عرض كردم : بحمدالله من حب جاه ندارم !؟
(آخوند همدانى ) رو كرد به مرحوم حاج شيخ كاظم و فرمود: ببين ميرزا جواد چه مى گويد!؟
اين مطلب گذشت تا موقعى كه عده اى از ملكى هاى تبريز آمدند به زيارت كربلا، بر من ظاهر شد كه معاشرتم با آنها همه ناشى از حب جاه است !
بگو من اشتباه كردم
اين گونه بود فرمايشات ايشان كه موثر واقع مى شد. حقير در شبى از شب هاى ماه رمضان براى كارى بيرون از شهر رفته بودم ، ديدم عده اى از جوان ها و چند نفر هم از اهل علم براى تفريح و گردش بيرون رفته بودند،اين منظره بر من ناگوار آمد. روزش پس از نماز ظهر و عصر و خاتمه فرمايشات ايشان به عادت همه روز در ايوان مدرسه فيضيه ، حقير ذكر مصيبت مى كردم ، آن روز قبل از ذكر مصيبت قضيه شب گذشته را عنوان كردم به اين نحو كه چرا بايد ماهى كه فرمودند دعيتم الى ضيافة الله ) كه روزش بهترين روزها و شبش بهترين شبها ؛ نفس ها در آن ثواب تسبيح دارد ؛ خواب در آن ،عبادت است ؛ چرا بايد اهل علم به تفريح بروند؟و به سايرين از جلالت اين ماه تذكر ندهند؟
آن روز گذشت . صبح روز ديگر در مسجد بالاسر پس از نماز خواستم سوالى از ايشان بكنم تا چشم شريفش به من افتاد، مرا در معرض عتاب درآورده فرمود: ديدى روز قبل چه كردى در حضور اشخاص مختلفه از عوام و غيره ؟!چرا بايد به اين نحو اسم اهل علم و علما را ببرى ؟ مگر تفريح غير مشروع است و يا بايد علما منبر بروند و به اهل علم مطالبى را بگويند؟ممكن است به نحو ديگرى به آنها بگويند.
سرم به زير افتاد عرض كردم : خطا رفتم اكنون بفرماييد چه بايدم كرد؟ فرمود برو منبر و بگو من خطا كردم !
ولى براى من مشكل بود اظهار كنم خطاى خود را و ليكن در ذهنم بود تا يك روز آقا شيخ ابراهيم ترك زير بغل مرا گرفت و گفت : تو بايد امروز منبر بروى به جاى من و به سختى مرا بلند كرد،رفتم منبر،فرمايش آن مرحوم به يادم آمد گفتم : در آن روز كه گفتن چرا بايد اهل علم در ماه رمضان به تفريح بروند من خطا كردم ! چيزى از اهل علم نديدم ؛ ذكر مصيبت كرده فرود آمدم .
ثمره رياضت و سحر خيزى
آقا شيخ ابراهيم رفت با آن مرحوم مصافحه كند فرمود: ديدى فلانى چه كرد؟ اين ثمره رياضت ها و خدمت و بيدارى در اسحار است كه باعث مى شود كه وقت ارتحال از اين عالم با توجه به او جان تسليم نمايد و زبان در ذكر او باشد و از اين عالم برود.
ارتحال استاد
در مرض موت ايشان دو روزى در مسجد جمكران بودم ،سراغ حقير را گرفته بودند؛ پس از مراجعت رفتم حضورشان ديدم تكيه داده و خاك تيمم خواستند، نزد ايشان نشسته بودم پس از تيمم شروع به نماز كرد و دست خود را بلند نمود براى تكبير،در وسط تكبير تسليم نمودند!و بقيه تكبير را در آن عالم گفتند. چشم هاى ايشان را بسته و پايشان را رو به قبله كشيدن . لمثل هذا فليعمل العاملون بندگى و اطاعت خدا براى اين ساعت است . خداوند را قسم مى دهيم يه عزت محمد و آل محمد كه آن ساعت را بر ما مبارك فرمايد و زبان ما را به ذكر خود و اوليائش گويا گرداند و ما را در پناه عصمت خود از فريب عجوزه دنيا حفظ فرمايد؛ كه مولى اميرالمومنين فرمود: دنيا مانند عروس آرايش كرده است . از كلمات آن مرحوم است در اسرار الصلاه : فيا لله من هذا الخطب الفظيع بايد پناه به خدا برد از اين مصيبت بزرگ .
دسيسه شيطان براى اهل علم
شيطان تدليس مى كند بر اهل علم كه مطالعه اين علوم معلومه مرسومه افضل است از استغفار در سحر و خلوت با خداوند عزيز جباز د و حال اينكه ممكن نيست صحيح نمودن قصد شرعى براى تحصيل علوم رسمى ؛يا اينكه بسيار مشكل است علمى كه انسان را وادار نكند به شب زنده دارى و تجهد و مناجات و استغفار در سحور كه رويه مومنين است كه و بالاسحار هم بستغفرون يوره الذاريات ،آيه 18
دعا سبب تحصيل علم است
نورى براى آن علم نيست و ثمره از تحصيلش حاصل نخواهد شد د در اينجا اشاره به پاره اى از اخبار مس شود از جمله روايتى از جناب امام صادق نقل شده كه مى فرمايد: علم ملازم خشيت است و ممكن نيست صاحب خشيت ترك كند تهجد و قزع به حق تعالى را،مرحوم آخوند ملا حسينقلى ما را وصيت مى نمود كه التجا به خدا آوريم و تضرع كنيم به سوى او زمانى كه متحير شدم در مطالب علميه و ما تجربه نموديم اين معنى را كه دعا و تضرع ،اسباب تحصيل است چنانكه در بعضى از اخبار تصريح شده كه ليس العلم بكثره التعلم ،انما هو نور يقذفه الله فى قلب من يشاء تهجد قلب را نورانى مى كند و نور را در قلب مومن ثابت مى دارد.
| ترام العز ثم تنام ليلا |
| بغوص البحر من طلب اللالى |
استاد فاطمى آنگاه چنين ادامه مى دهد:
خوش داشتم مقدمه اى كه خود آن مرحوم براى المراقبات نوشته از بظر خوانندگان بگذرانم اقول مخاطبا لنقسى : اعلم ايها العبد اللئيم الذميم البطال ! ان هذه الايام و الوقات التى ولدت فيها الى ان تموت بمنزله منازل سفرك الى وطنك الصلى الذى خلقت لمجاورته و الخلود فيه و انما اخرجك ربك و مالك و ولى امرك الى هذا السفر تحصيل فوائد كثيره و كمالات جمه غفيره لا يحيها بها عقول العقلاء و علوم العلماء و اوهام الحكماء من بها و نور و سرور و حبور بل و سلطنة و جلال و بهجة و جمال و ولاية و كمال ،فان عملت بر ضاه واتبعت هواه و صاياه حصل لك من منافع هذا السفر ارباح عظيمة و فضايل جسيمة التى لايقدر على احصاء انواعها فضلا عن تعداد افراداها جميع المحاسبين و لا يقدر قدر عضمتها احد من العاملين بل و لا خطر على قلب بشر و لم ير منها عين و لم يحك منها اثر، فان شئت تقريب هذا المعنى الى فهمك و تصديق هذا المعزى بلبك من طريق المنقول فقهى كتاب الله - جل جلاله - انعم قبول (فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعين ) (سورة السجدة ،آيه 17) (و ان تعدوا نعمة قرة اعين ) (سورة ابراهيم ،آيه 14) و ما فى الاخبار المتواتر فى تضاعف نعم الاخرة فى كل جمعة الى ما لا نهاية له بل و فى حديث المعراج ، انظر اليهم فى كل يوم سبعين نظرة و اكلها نظرت اليهم ازيد فى ملكهم سبعين ضعفا.
واما من طريق المعقول فيكيف التاءمل فى النعم الدنيوية الجسمانية و قياسها بالنعم الاخروية والله تعالى مانظر الى الاجسام منه خلقها و عالم الاخرة عالم القرب واللقاء.
(ترجمه : اى بنده پست و زبون بيهوده كار! بدان كه اين روزان و شبان و اوقاتى كه بر تو مى گذرد،از ساعتى كه به اين جهان پا نهاده اى تا هنگامى كه از آن پل دركشى به منزله منزلگاه هاى تو به سوى وطن اصلى تو است ،كه براى اقامت و مجاورت و زندگانى جاويد،در آن ديار آفريده شده اى و همانا پروردگار و مالك و صاحب اختيارات تو را براى اين بدين سفر رهسپار فرموده تافوايد بسيار و كلمات بى شمارى به دست آورى كه عقول عقلا و علوم علما و اوهام حكما،نتواند به روشنايى و نورانيت و سرور و حبور بلكه به سلطنت و جلال و بخجت و جمال و ولايت و كمال آن غوايد پى برد و احاطا اى حاصل نمايد؛ پس اگر به رضا و خشنودى آفريدگارت عمل كردى و به نور هدايت او حركت نمورى و به سفارشها و اوامر او مراقب شدى از منافع اين سفر تو را سودهاى عظيم و فضايل جسيمى عايد خواهد شد كه تمامى حساب دانان بر شماره انواع و تعداد آن توانائى نخواهند داشت و هيچ يك از افراد مهندسين جهان قدر عظمت آنها را اندازه نتوانند گرفت بلكه نه بر قلب بشرى خطور كرده و نه چشمى آن را ديده و نه اثرى از آن به بيان و حكايت تواند آن و اگر هواهان شوى از طريق منقول و از راه روايت و كتاب ،اين معنى را به فهم خود نزديك گردانى و آن مغز را از پوست آن جدا سازى بشنو كه خداى جل جلاله در كتاب خود به بهترين بيانى تو را آگاه ساخته آنجا كه فرمايد: و لا بعلم نفس ما اخفى لهم من قره اعين بعنى هيچ كس نداند كه در آخرت چه براى آنها پنهان و ذخيره شده است از آنچه موجب روشنايى چشم است . و در جاى ديگر فرمايد: و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها ؛ بهنى اگر خواهيد نعمتهاى خداوند را به شمار نتوانيد.
و همچنين اخبار متواتره در فزونى نعم آخرت به حدى روايت گشته است كه حصرى براى آن نيست و در حديث معراج روايت گشته است كه حصرى براى آن نيست و در حديث معراج فرمايد: انظر اليهم ... بعنى در هر روز هفتاد بار به آنها نشر مى افكنم و در هر نشرى كه به آنها افكنم با آنها سخن گويم و به دارائى شان هفتاد برابر فزونى دهم !
و اما از طريق درايت و راه معقول همين بس بو را كه در نعمات دنيويه و بدنيه درنگ كنى و آنها را با نعم اخروى بسنجى و موازنه نمايى ،چه خداى تعالى از آن آنى كه اجيام را آفريده به آنهانظرى نكرده و عالم آخرت عالم قرب و ديدار است .
چند نكته تازه درباره ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى از استاد سيد عبدالله فاطمى نيا
اثر سخنان ميرزا جواد آقا
دانشمند محترم و خطيب نامى استاد فاطمى نيا تبريزى در كنگره بانو اصفهانى ،فرمودند: در مورد جمال السالكين ،آيه الله آقا ميرزا جواد ملكى تبريزى مى نويسند كه وقتى در مجلسى مى نشست مى فرمود: اى مردم !يكى از نامهاى خدا غفار است !همين را كه مى گفت ،چند تفر غش مى كردند و آنان را از مجلس بيرون مى بردند! آيه الله شيخ على پناه اشتهاردى هم فرمودند: ميرزا جواد آقا تبريزى در مدرسه فيضيه درس اخلاق داشت و آن چنان تاثير آتشين بر درها مى گماشت كه در درسش از اثر صحبت ايشان غش مى كردند و بى هوش مى شدند. روزى به ميرزا جواد آقا عرض كردند كه تاثير صحبت شما چنان است كه يكى از تجار در اين جليه حضور داشته بى هوش بر زمين افتاده است !
فرموده بودند: اين كه چيزى نيست مولايشان اميرالمومنين هميشه از خوف خدا چنين حالتى بهش دست مى داد!
| جانها درد اصل خود عيسى دمند |
| يك زمان زخم اند و گاهى مرهمند |
| گر حجاب از جانها بر خاستى |
| گفت هر جانى ، مسيح آساستى |
| گر سخن خواهى كه گويى چون شكر |
| صبر كن از حرص و اين حلوا مخور |
| صبر باشد مشت هاى زيركان |
| هست حلوا آرزوى كودكان |
(مثنوى معنوى ،دفتر اول )
من پنجشنبه آينده مهمانم
استاد بزرگوار حاج آقا فاطمى نيا فرمودند: قبله العلماء آية الله آقاشيخ محمد بهارى - قدس الله روحه - ايشان خيلى بزرگ بود، علما مى رفتند مثل بچه دو زانو در برابرش مى نشستند ولى اين هم دانسته باشيد كه رد هم گم مى كرده كه خيلى نشناسند او را، گاهى حركاتى از ايشان سر مى زد كه توقع نبود مثلا تسبيح رامى گرفته و تند دور انگشتش مى چرخانده كه يك آدم كم ظرفيتى هم به ايشان گفته بود كه آقا!؟ شما ماشاءء الله با اين مقام مانند يك جوان چهارده ساله مى مانيد!؟ (يعنى حركات ناپخته انجام مى دهيد). آية الله همدانى فرموده بود: عشق به ما ساخته !
اين را شيخ محمد حسين همدانى به من گفت . خيلى پر معناست !
عشق به ما ساخته ! ديگر فتاءمل به قول طلبه ها.
على كل حال ؛ ايشان يك نامه هايى دارد كه چاپ شده همه تان ديده ايد اينها را. و معمولا نام مخاطب نامه ها هيچ كدام ذكر نشده است ؛ شايد ايشان عمدا روى ملاحظات اين كار را كرده كه بالاخره بله ، بالاخره نامه ها را كه آدم نگاه مى كند معلوم است مخاطبها درجات متفاوتى داشتند، براى يكى يك چيز ساده اى نوشته كه ده دوره بايد آدم آن را مطالعه كند. حالا اين را كه من دارم نقل مى كنم دقت كنيد راجع به نشاط و بى نشاطى و استفاده شيطان از نشاط و بى نشاط بندگان . منتهى باور بفرماييد تعبيرى كه من مى خواهم بنمايم ، مبالغه نيست جان كندم تا اين نامه را تنزل دادم تا به كسى بگويم خيلى سخت است ... شيخ محمد بهارى وقتى نامش را مى شنويد اين عظمت را در نظر داشته باشيد كه مرحوم آية الله آقا شيخ محمد حسين بهارى همدانى - رضوان الله تعالى عليه - كه شاگرد مرحوم حاج شيخ جواد آقا بود و به امام راحل هم خيلى ارادت داشت و تقريبا هم با امام خمينى بوده كه البته امام خمينى در يك افق خيلى بالاتر هستند كه ديگر مانند ايشان در غيبت كبرى به جامعيت امام نيامده ،خدا مى داند كه بى تعارف من عقيده ام را عرض مى كنم ، آن جامعيتى كه امام داشته تكرار نشده منتهى ايشان هم بالاخره مال همان دوره ها بوده . ايشان خودش به گفت ، اين را مى خواهم بگويم كه عظمت شيخ محمد تجديد شود. اينها حيف است ،اينها سينه به سينه است ،اگر ناقلش مثل من بيافتد و بميرد ديگر كسى پيدا نمى شود بگويد،هى منتظر شوى كه راديو خواهد گفت ،يا تلويزيون . ديگر تمام شد؟اين قسمت را مى گويم و قسمت بعدى مكتوب است و شما هم دسترسى داريد. ايشان خودش به من فرمود كه آقا ميرزا جواد آقا تبريزى روى منبر نشسته بود و من پاى درس ايشان بودم . آقا شيخ محمد حسين بهارى گفت . ايشان تا سه چهار سال پيش زنده تود خيلى نرد بزرگى بود منتهى ديگر چون آسم شديدى داشت آن هم در يك گوشه شهرستان ؟عرض شود: ايشان مجهول القدر مانده بود. در شهرستان علما را نمى شناسند فقط در حد استخاره و تعبير خواب ،ساعت كى خوب است ،دخترم مى خواهد اسباب كشى كند، نمى دانم خروسم صدا كرد و غيره ؛ علما را بيشتر از اين نمى شناسند و بعد مى بينند چه گوهر گرانقدرى از دستشان رفته . ايشان با اين بيمارى شديد آن هم در گوشه شهرستان ضايع شده بود. مجمع المعارف بود اين مرد. خلاصه ،جوان بودم ميرزا جواد آقا روى منبر درس مى گفت ،مى گويد يك دفعه ديدم اين دو تا چشمهاى نورانى را متوجه ما كرد گفت : اهل كجايى ؟ من خلاصه عرض مى كنم گفتم : اهل بهار! تا گفتم اهل بهار،به پرى صورتش اشك ريخت ! سپس گفت : شيخ محمد بهارى ،قبرش زيارتگاه شده يا نه ؟ قبر شيخ محمد مزار شده يا نه ؟ بعد گفت : ان شاء الله من در پنجشنبه هفته آينده مهمان ايشان هستم ! يا گفت : به او لا حق مى شوم اين حرفى كه مى زد مثل اينكه پنجشنبه بود يك شاگردى داشت آن شاگرد بيقرار شد،گريه كرد،آمد خودش دست به ضريح حضرت معصومه شد. گفتيم : چه خبر است ؟ گفت والله ! من اين آقا را مى شناسم اينكه گفت : من پنجشنبه آينده مهمان محمد بهارى هستم ، ديگر تمام شد!
گفتيم : حالا امام نيست ،پيامبر نيست كه حرفش را اين قدر زود باور مى كنيد. حالا كه آقا ميرزا جواد آقا سر حال است .
به هر حال ، گفت : پنجشنبه آينده جنازه آقا ميرزا جواد آقا تبريزى تشييع شد. اين مهم است ،مى گفت : طلبه هاى دارالشفاء،فيضيه و جاهاى ديگر،آقا ببينيد اينها مهم است قريب به دويست و چهل يا دويست و پنجاه طلبه !! حالا ديگر دويست و چهل يا دويست و شصت حدودا 250 طلبه از حوزه خواب ديده بودند صبح كه پا شده بودند براى نماز، به يكديگر مى گفتند: خواب ديدم ! يك الف اين خوابها با هم فرقى نداشت . خيلى حرف است ! 250 نفر خواب ببينند يك الف هم با هم فرق نداشته باشد!!
خلاصه ؛ كه در شب پنجشنبه خواب ديده بودند كه جنازه آقاميرزا جواد آقاتبريزى روى تابوت حركت مى كند، حضرت سيدانبيا صلى الله عليه و آله جلوى جنازه حركت مى كند!
آرى ! طلبه ها،شب اين خواب را ديده بودند صبح وقتى پا شدند براى نماز ديدند سر و صدا افتاده ،متوجه شدند آقا ميرزا جواد آقا مرحوم شده .
خلاصه ؛ اينها يك بزرگانى بودند،استثنائاتى بودند كه خواستم اين عظمت برايتان جا بيافتد تا اينكه راجع به نشاط و استفاده شيطان از نشاط و بى نشاطى را از قول اين مرد بزرگ بگويم . من كه قابل نيستم ،خودم چيزى ندارم ...
(از سخنرانى استاد فاطمى نيا در حرم مطهر بى بى فاطمه معصومه عليه السلام )
جلوه عرفان از علامه سيد محمد حسين طهرانى
فرشتگان شب
علامه طهرانى رحمة الله مى فرمايد:
ملائكه شب ،از اول غروب آفتاب مى آيند و با انسان ملازمند تا سپيده صبح هر وقت اينها مى آيند، آنها مى روند و هر وقت آنها مى آيند، اينها مى روند. اين فرشتگان را ملائكه ليليه و نهاريه گويند.
مرحوم آية الله الاعظم آقاى حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى - اعلى الله تعالى مقامه الشريف - كه از اكابر علماء اتقيا و افاضل اولياء و داراى مقامات و درجات و كرامات اند ؛ در دو كتاب خود كه به نام اسرار الصلوة و اعمال السنة يا المراقبات است مى فرمايد: شب كه انسان مى خوابد ملائكه موكل بر انسان ،را بيدار مى كنند براى نماز شب و بعد چون انسان اعتنا نمى كند و درباره مى خواهد باز او را بيدار مى كنند ؛ اين بيدارى ها از روى مصادفه و اتفاق نيست ، بلكه بيدارى هاى ملكوتى است كه به وسيله فرشتگان انجام مى گيرد؛ اگر انسان استفاده كرد و برخاست ، آنها تقويت و تاييد مى كنند و روحانيت مى دهند؛ و اگر نه متاثر مى شوند و كسل مى گردند؛ آن مرحوم مى فرمايد: اگر از خواب بر خاستيد آن ملائكه را نمى بينيد،اءقلابه آنها سلام كنيد و تحيت و تكريم بگوييد و تشكر نماييد!
و دعايى در آن كتاب به عنوان سلام و تحيت براى آن فرشتگان نقل مى كند كه چون انسان از خواب بيدار مى شود آن دعا را بخواند، و حمد خدا را به جا آورد كه چنين موجودات ملكوتى را ملازم با او قرار داده تا او را براى انس و خلوت و مناجات با پروردگار تاءييد كنند؛ و از تعلقات عالم ماده و رذائل اخلاق و شهوات پاك كنند و توجه به خدا دهند.
يكى از برادران ايمانى نقل مى كرد،شب نزديك اذان صبح در حرم حضرت سيد الشهدا عليه السلام بودم و همه مردم به عبادت مشغول و هر كس به كار خود بود،يكى از ارباب مكاشفه و صاحب حال كه او را مى شناختم او هم در بالاى سر مطهر به تفكر و تعمق فرو رفته بود،مردم منتظر بودند اذان بشود و نماز صبح را بخوانند؛ من آمدم نزد آن مرد و گفتم : آقا! نماز صبح شده است ؟ يك نگاه به من كرد و گفت : مگر تو كورى ؟ كه ملائكه شب رفتند و ملائكه صبح آمدند!؟
ميرزا جواد آقا مناجاتى بود
مرحوم حاج ميرزا على آقاى قاضى - رضوان الله عليه - مقام انبساط و عاداتش غلبه داشت و بر خوف ايشان و همچنين مرحوم حاج شيخ محمد بهارى - رحمة الله عليه - اين طور بود؛ در مقابل حاج ميرزا جواد آقاى ملكى تبريزى - رضوان الله عليه - مقام خوف ايشان غلبه داشت بر رجاء و انبساط و اين معنى از گوشه و كنار سخنانشان مشهود است . آنكه انبساط او بيشتر باشد او را خراباتى گويند و آنكه خوف او افزون باشد او را مناجاتى نامند.(1)
تجرد نفس
حاج ميرزا جواد آقا مى گويد: روزى استادم ،ملاحسينقلى همدانى به من فرمود: مقام تربيت فلان شاگرد به عهده شماست ! آن شاگرد همتى فراوان داشت و عزمى راسخ . مدت شش سال در مراقبت و مجاهدت كوشش كرد تا به مقامى رسيد كه توانايى كافى براى ادراك و تجرد نفس به دست آورد.
خواستم اين سالك راه سعادت ،به دست استاد بدين فيض نائل و به اين خلعت الهيه زينت شود. او را با خود به خانه استاد بردم . پس از عرض مقصود و مطلوب ،استاد فرمودند: اين چيزى نيست !و فورا با دست خود اشاره كردند و فرمودند: تجرد مثل اين است ؛ آن شاگرد مى گفت : ناگاه ديدم كه از بدنم جدا شده ام و در كنار خود موجودى را مانند خود،مشاهده مى كنم !(2)
ميرزا جواد آقا در آخرين منزلگاه هستى
علامه طهرانى مى فرمايد: حضرت آقاى سيدهاشم (عارف نامى و شاگرد برجسته علامه على آقا قاضى ) از قبرستان معروف به شيخان بسيار مبهتج بودند و مى فرمود: بسيار پر نور و پر بركت است و خدا مى داند چه نفوس ذكيه و طيبه اى در اينجا مدفونند.
پس از قبر مطهر بى بى كه فضاى قم و اطراف قم را باز و گسترده و سبك و نورانى نموده است و به واسطه بركات آن حضرت است كه گويا خستگى از زمين قم و از خاك قم برداشته شده است هيچ مكانى در قم به اندازه اين قبرستان نورانى و با رحمت نيست ! و سزاوار است طلاب و سائرين بيشتر از اين ،به اين مكان توجه داشته باشند و از فضائل و فواصل معنوى و ملكوتى آن بهره مند شوند و نگذارند اين آثار محو شود و دستخوش نيسان قرار گيرد انتهى كلام حداد. قبربسيارى از اعلام تشيع مانند زكريا بن ادريس و زكريا بن آدم و محمد بن قولويه در اينجاست ؛ و اخيرا قبر مرحوم هيدجى سالك دل سوخته و وارسته ،و قبر مرحوم حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى ،و قبر مرحوم حاج ميرزا على آقا شيرازى و امثالهم در اينجاست كه هر يك استوانه اى از عظمت و جلال مى باشند.
ميرزا جواد آقا از ديدگاه رهبر انقلاب
مرحوم صديق ارجمند آية الله شيخ مرتضى مطهرى - رحمة الله عليه - به حقير گفت : من خودم از رهبر انقلاب ،آية الله خمينى - على الله تعالى مقامه شنيدم كه مى فرمود: در قبرستان قم يك مرد خوابيده است و او حاج ميرزا جواد آقاى تبريزى است ! (3)
علامه طهرانى مى نويسد ؛ مرحوم حاج ميرزا جواد آقاى تبريزى از اءعاظم تلامذه مرحوم آية الله الحق و سند التوحيد،معلم ربانى حاج شيخ حسينقلى همدانى - رضوان الله تعالى عليهما - است و كتب وى عبارتند از لقاء الله و اسرار الصلوة و المراقبات (اءعمال السنة ) كه الحق مستغنى از تعريف است ،بالاخص كتاب لقاءالله ايشان آتشى مخصوص دارد و براى فتح باب سالكين الى الله ،كليد و رمز موفقيت است . ما در اينجا به ذكر يك دستور از كتاب اسرار الصلوة وى ،طبع سنگى ،صفحه 46 اكتفا مى نماييم ؛ مى فرمايد: من از بعضى از اءجلاء مشايخ خودم كه همانند او حكيم عارفى و معلم حاذقى را در راه خير و طبيب كاملى را نديده ام پرسيدم : كدام از اعمال جوارح را كه شما تجربه نموده ايد اثرش در قلب بيشتر است ؟! فرمود: سجده طولانى در هر روزى كه آن را ادامه دهد و طول بدهد جدا تا اينكه يك ساعت و يا سه ربع ساعت به طول انجامد و در آن بگويد: لااله الا انت سبحانك انى كنت من الظالمين (سوره انبياء آيه 87)؛ هيچ معبودى نيست جز تو اى خداوند! تو پاكى و منزه و مقدس مى باشى ! من هستم كه رويه و داءبم اين بوده است كه از ستمگران بوده ام . به طورى كه نفس خود را گرفتار و محبوس در حبس عالم طبيعت مشاهده نمايد و مقيد و مغلول به قيدها و غلهاى اخلاق رذيله بنگرد و خداوند را تنزيه كند: تو اين كار از روى ظلم و ستم به من ننمودى و من بودم كه به نفس خودم ستم نموده و آن را در اين مهلكه عظيم وارد ساختم .
و ديگر خواندن سوره قدر را شبهاى جمعه و عصرهاى جمعه يك صدر بار. مرحوم استاد- قدس سره - مى فرمود: من در ميان اعمال مستحبه ،عملى را نيافته ام كه مانند اين سه چيز موثر باشد و در روايات مطالبى وارد است كه حاصلش اين است : در روز جمعه صد نفحه يا صد رحمت نازل مى شود،نود و نه تاى آن براى كسى است كه سوره قدر را در عصر جمعه يك صد بار قرائت كند،و براى او همچنين نصيبى در آن يك نفحه و يا يك رحمت ديگر نيز هست - الهى .
رساله لقاءالله اشكم را سرازير مى كند
علامه طهرانى مى فرمايد: اين حقير در هنگام اقامت در نجف اشرف براى تحصيل نيز آن (رساله لقاء الله ) را مطالعه مى نمودم و از بحر بى كران آن بهره مند مى شدم . روزى يكى از علماءكاظمين كه با حقير نسبت رحميت داشت و در زيارتى مخصوص به نجف به زيارت آمده بود و در كلبه حقير ميهمان بود،راجع به توحيد حضرت حق تعالى با وى بحث شد.
حقير در ميان گفتارم ،آوردم كه لاموثر فى الوجود الاالله
گفت : چنين حديثى ندارم !
عرض كردم : نباشد كه نباشد،ولى آيا اين مضمون كه كلام يكى از حكماء مى باشد متخذ از شالوده و ريشه كشيده شده جميع آيات و احاديث نيست من به وى گفتم : خوب است شما رساله لقاءالله را كه حقير آن را به خط خود استنساخ كرده ام مطالعه فرمائيد تا روح مطلب برايتان روشن گردد. گفت : خيلى در پى آن بوده ام ولى هنوز به دست نياوردم .
حقير رساله خود را به ايشان سپردم تا در مدت يك هفته مطالعه نمايد. وى بلخ كاطمين رفت و رساله را با خود برد. در سفر ديگرى كه به نجف اشرف مشرف شد از وى پرسيدم : رساله چطور بود؟!
گفت : من هر وقت آن را مطالعه مى كردم ،اشكم سرازير بود تا مطالعه ام خلاص شود! (4)
بهترين كتاب در موضوع لقاءالله
علامه طهرانى مى نويسد: راجع به لقاءالله و امكان وقوع معرفت خداوندى گر چه بسيار گفته اند و نوشته اند،و حقا درهاى مكنونه را سفته ،و پويندگان راه نموده اند ؛ اما حقير تا به حال از جهت اتفاق مطلب و ايجاز،و شواهد روائيه و شهوديه و سوار كردن مطالب عرفانيه لقائيه را بر اساس برهان و استحكام دليل ،همچون رساله لقاءالله مرحوم آية الحق و سند العرفان ،فقيه ارجمند و آيت ربانى حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى - اءعلى الله مقامه القدسى و رزقنامن بركاته و رحماته ؛ جوده و منه - زيارت ننموده ام .
فبناء على هذا؛ بسيار به جا و مناسب است شطرى ازابتداى آن را كه در اصل لزوم معرفت غيبية ،آن فقيد علم و عمل و انديشه و درايت ذكر فرموده است ،از روى نسخه خطيبه خودم كه در بلده قم استنساخ نموده ام ،در اينجاحكايت نمايم . او مى فرمايد:
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمدالله و الصلوة على رسول الله و على ءاله امناءالله
در قرآن مجيد زياده از بيست جا عبارت لقاءالله و نظر خداوند وارد شده و هكذادر تعبيرات انبياء و ائمه عليه السلام . و از اين طرف هم دراخبار،در تنزيه حق - جل و علا- كلماتى وارد شده كه ظاهرش تنزيه صرف است از همه مراتب معرفت .
علماى شيعه رضوان الله عليهم را هم در اين باب مذاقهاى مختلفه است ؛ عمده آن دو مذاق است ؛ تنزيه صرف حتى اينكه منتهاى معرفت و همان فهميدن اين است كه بايد خداوند را تنزيه صرف نمود. و آيات و اخبارى كه در معرفت و لقاء الله وارد شده است ، آنها راتاءويل نمود.
مثلا تمام آيات و اخبار لقاءالله را معنى مى كنند بر مرگ و لقاء ثواب و عقاب .
و فرقه ديگر را مذاق اين است كه : اخبارى كه در تنزيه صرف وارد شده است بايد جمع ميان آنها و اخبار تشبيه واخبارى كه ظاهر در امكان معرفت و وصول است ،به اينطور نمود كه : اخبار تنزيه صرف را حمل كرد به معرفت به طريق روئيت به اين چشم ظاهر،و به معرفت به كنه ذات اقدس الهى ؛ و خبار تشبيه و لقاء و وصول و معرفت را حمل كرد به معرفت اجمالى و معرفت اسماء و صفات الهى و تجلى مراتب ذات و اسماء و صفات حق تعالى ،به آن ميزان كه براى ممكن ،ممكن است .
و به عبارت اخرى ،كشف حجب ظلمانيه و نورانيه كه براى عبد شد؛ آن وقت معرفت از جنس معرفت قبل از آن كشف نيست .
و به عبارت اخرى ،انوار اجمال و جلالى الهى در قلب و عقل و سر خواص اولياى او تجلى مى كند،به درجه اى كه او را از خود فانى مى نمايد و به خود باقى مى دارد؛ آن وقت محو جمال خود نموده و عقل او را مستعرق معرفت خود كرده ،و به جاى عقل او خود تدبير امور او،را مى نمايد. اگر چه بعد از اين همه مراتب كشف سبحات جلال و تجلى انور جمال و فناى فى الله و بقاى الله ،باز حاصل اين معرفت ،اين خواهد شد كه از روى حقيقت از وصول به كنه معرفت ذات ،عجز خود را بالعيان و الكشف خواهد ديد.
بلى اين هم عجز از معرفت است و عجز از معرفت است ؛ ليكن اين كجا و آن كجا؟ بلى جماد هم عاجز از معرفت است ،انسان هم . ولى قطعا تفاوت مراتب عجز حضرت اعلم خلق الله محمد بن عبدالله عليه السلام با سايرين بلكه با علماى امت ،زيادتر از عجز جماد يا انسان است .
اجمالا مذاق طايفه اى از متكلمين علماى اعلام مذاق اول است ؛ مستدلا به ظواهر بعضى از اخبار وتاءويلا للايات و الاخبار و الادعيه الواردة فى ذلك . (5)
اين حقير بى بضاعت مى خواهم بعضى از آيات و اخبار وارده در اين معنى را با تاءويلات حضرات ذكر نمايم ،تا معلوم شود حق از باطل .
از جمله آيات : آيات لقاء الله است .
جواب داده اند طايفه اولى از اين آيات به آنكه : مراد،مرگ و لقاى ثواب الهى است .
اين جواب را طايفه ثانيه رد كرده اند به اينكه : اين مجاز است . و مجاز بعيدى هم هست . و اگر بنا بر حمل به معناى مجازى باشد،مجاز اقرب از او اين است كه به يك درجه از ملاقات را كه در حق ممكن شرعا جايز است حمل نماييم ،اگر چه عرف عام آن را لقاى حقيقى نگويد،و حال آنكه بنا بر آنكه الفاظ براى ارواح معناى موضوع باشد،و معنى روح ملاقات را تصور نماييم ،خواهيم ديد كه ملاقات اجسام هم حقيقت است . و ملاقات ارواح هم حقيقت است ،و ملاقات معانى هم هم حقيقت است . و ملاقات هر كدام به نحوى است كه روح معنى ملاقات در او هست ؛ وليكن در هر يك به نحوه لايق حال ملاقى وملاقى است .
پس حالا كه اين طور شد،نى توان گفت كه معنى ملاقات ممكن با خداوند جليل هم روح ملاقات در او حقيقتا هست ؛ وليكن نحوه آن هم لايق اين ملاقى و ملاقى است . و آن عبارت از همان معنى است كه در ادعيه و در اخبار از او به تعبيرات مختلفه ،به لفظ وصول و زيارت و نظر بر وجه و تجلى و ديدن قلب و تعلق روح ،تعبى شده است . واز ضد آن به فراق و حرمان تعبير مى شود.
و در تفسير قد قامت الصلوة از امير عليه السلام روايت : يعنى نزديك شد وقت زيارت .
و در دعاها،مكررا وارد است :
ولاتحرمنى النظر الى وجهك .(و مرا محروم مگردان از نظر به سوى وجه خودت !)
و در كلمات آن حضرت است :
و لكن تراه القلوب بحقائق الايمان . (اولين او را مى بينند دلهاى آدميان ،به واسطه حقيقتهاى ايمان .)
و در مناجات شعبانيه است :
و الحفنى بنور عزك الابهج فاءكون لك عارفا . (و مرا ملحق كن به نور عزتت كه بهجت انگيزه ترين است ؛ تا اينكه عارف تو گردم !) و هم در آن مناجات است :
و اءنر اءنصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتى تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الى معدن العظمة و تصير ارواحنا معلقه بعز قدسك ! ( و ديدگان بصيرت دلهاى ما را به درخشش نظرشان به سويت نورانى نما؛ تا آنكه چشمان دلهايمان حجابهاى نور را پاره كند،و به معدن عظمت و اصل گردد،و ارواح ما به مقام عجز قدست بسته و پيوسته شود!)
و در دعاى كميل عليه الرحمة عرض مى كند:
وهبنى صبرت على عذابك ،فكيف اصبر على فراقك ؟! (و مرا چنان پندار كه قدرت صبر و شكيبايى بر عذابت را داشته باشم ،پس چگونه مى توانم بر فراقت شكيبا باشم ؟!) مرد بافهم صافى از شبهات خارجيه بعد از ملاحظه اين تعبيرات مختلفه قطع خواهد كرد بر اينكه مراد از لقاى خداوند،لقاى ثواب او كه مثلا بهشت رفتن ،و سيب خوردن و حورالعين ديدن باشد نيست .
چه مناسبت دارد اين معنى با اين تعبيرات ؟!
مثلا اگر لقاى مطلق را كسى تواند به يك معنى دور از معانى لقاء حمل نمايد،آخر الفاظ ديگر را چه مى كند؟ مثلا نظر بر وجه را چه بايد كرد؟! الحفنى بنور عزك الابهج فاكون لك عارفا را چه بكنيم ؟! انر ابصار قلوبنا بضياء نظرها اليك را هم مى شود كه بگويد: گلابى خوردن است ؟! و اگر كسى بگويدكه : قبول دارم مراد از لقاءالله اينها نيست ؛ ليكن مراد از لقاى او،لقاى اولياى از انبياء و ائمه عليه السلام است . براى ماهامثلا كسى به صدر اعظم عرض بكند،تجوزامى شود بگويد: به شاه عرض كردم . چنانچه در اخبار اطلاق وجه الله بر ائمه عليه السلام و انبيا شده است ؛ مثلا پيغمبر صلى الله عليه و آله وجه خداست نسبت به ائمه عليه السلام و ائمه عليه السلام وجه خدا هستند نسبت به ماها.
|
|
فصل هفتم : دستور العملها و توصيه هاى اخلاقى و بهداشتى ائمه (ع ) براى سلامتى جسم و روان و خانواده
كلمات قصار حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله
در موقع آسايش خدا را بشناس تا در موقع سختى ترا بشناسد. (587)
مومن بايد هشت صفت داشته باشد: 1 - وقار در حوادث سخت 2 - صبر به هنگام بليه 3 - شكر به هنگام گشايش 4 - قناعت به روزى اى كه خداى والا داده است 5 - به دشمنان ستم نكند 6 - مزاحم دوستان نشود 7 - تنش به رنج باشد 8 - مردم از او در آسايش باشند.(588)
وقتى خداوند بنده اى را دوست دارد، وى را مبتلا مى سازد و وقتى وى را كاملا دوست دارد، او را خاص خود سازد. گفتند چگونه او را خاص خود مى سازد، گفت مال و فرزندى براى او باقى نمى گذارد. (589)
وقتى خداوند بنده اى را دوست دارد، وى را مبتلا سازد تا تضرع او را بشنود.(590)
وقتى بنده اى در عمل كوتاهى كند، خداوند او را بغم مبتلا سازد. (591)
خداوند بنده مومن خود را به مرض مبتلا مى كند تا همه گناهان او بريزد. (592)
از قرض بپرهيزيد كه غم شب و ذلت روز است . (593)
(اى فقيران ) اگر بدانيد چه چيزها براى شما ذخيره شده ، بر آن چه نداريد غم نخواهيد خورد. (594)
غم بسيار مخور كه آن چه مقدر است مى شود و آن چه روزيت كرده اند به تو مى رسد. (595)
غمى چون غم قرض نيست و دردى چون درد چشم نيست . (596)
شيطانها صبحگاهان با بيرقهاى خود به بازار مى روند، و با هر كه زودتر به بازار رود داخل مى شوند و با هر كه ديرتر درآيد بيرون مى آيند. (597)
بامداد خود را با صدقه آغاز كنيد زيرا بلا از صدقه نمى گذارد.(598)
صبح زود در طلب روزى و حاجتهاى خود برويد، زيرا صبح خيزى مايه بركت و رستگاريست . (599)
روزى به خانه اى كه بخشش در آن هست از كارد بكوهان شتر نزديكتر است . (600)
خداوند كسى را كه در زندگى بخيل است و هنگام مرگ بخشنده مى شود دشمن دارد. (601)
بلا و بيمارى و غم كيفر دنياست . (602)
وقتى ديديد خداوند، فقر و مرض را بر بنده اى فرود آورد مى خواهد او را تصفيه كند. (603)
ساعت هاى مرض ساعتهاى گناه را نابود مى كند. (604)
تب گناهان را مى ريزد چنان كه درخت برگهاى خود را مى ريزد. (605)
آن كه در كار بيوه و يتيم بكوشد، چون مجاهد در راه خدا يا نمازگزار شب يا روزه دار روز است . (606)
شستن ظرفها و پاكيزگى حياط مايه غناست . (607)
دوستى پدر خويش را حفظ كن و رشته آن را مبر، كه خداوند نور تو را خاموش مى كند. (608)
سه دعا بدون شك مستجاب مى شود، دعاى ستمديده و مسافر و نفرين پدر در حق فرزند. (609)
از بيمارى كه بخوره مبتلا است بپرهيزيد چنان كه از شير مى گريزيد، اگر در دره اى فرود آمد شما در دره ديگر فرود آئيد. (610)
وقتى يكى از شما با همسر يا مملوك خويش نزديك شود بفرج او ننگرد كه مايه كورى است . (611)
موى سپيد را رنگ كنيد و چون يهوديان مشويد. (612)
خنده بسيار، دل را بميراند. (613)
خواب صبحگاهان ، مانع روزى است . (614)
پرخورى دل را سخت مى كند. (615)
انسان به سبب گناه از روزى محتوم ، محروم ماند و تقدير جز به دعا بر نگردد و عمر جز به نيكوكارى دراز نشود. (616)
نيكى با پدرو مادر عمر را افزون كند و دروغ روزى را كاهش دهد و دعا قضا را دفع كند. (617)
هر كه ميانه روى كند فقير نشود. (618)
سه چيز است كه بر هر مسلمانى لازم است : غسل جمعه و مسواك زدن و استعمال بوى خوش . (619)
با فقرا دوستى كنيد زيرا در روز رستاخيز دولتى بزرگ دارند. (620)
سه چيز مايه بركت است : فروش نسيه و قرض به يكديگر دادن و آميختن گندم به جو براى مصرف نه براى فروش . (621)
گرانى و ارزانى قيمتهاى شما به دست خداست . (622)
هر كه طفلى را تربيت كند تا لا اله الا الله گويد، خدا از او حساب نخواهد.(623)
سركشى طفل در دوران كودكى ، مايه فزونى عقل او در بزرگى است . (624)
بعضى گناهان هست كه نماز و روزه و حج و عمره آن را محو نمى كند، فقط گرفتارى در طلب معاش آن را نابود مى كند. (625)
وضو نصف ايمان است و مسواك كردن نصف وضو است . (626)
لباسهاى خود را تميز كنيد و موهاى خود را كم كنيد، مسواك بزنيد و آراسته و پاكيزه باشيد. (627)
وضو پيش از غذا فقر را ببرد و بعد از غذا وسواس را زايل كند و چشم را نيرو دهد.(628)
به وسيله زناشوئى روزى بجوئيد.(629)
احدى از شما ايستاده آب نياشامد.(630)
هر كس پيش از غذا اندكى نمك بخورد دفع مى كند خدا از او سيصد و سى نوع از بلاها و امراض را كه كوچكترين آن ها جذام است . (631)
گوشت مايه روييدن گوشت است و هر كس چهل روز لب به گوشت نزند، خوى او ناخوش خواهد شد. (632)
بد نداريد چهار درد را كه امان از چهار درد بزرگترند: 1 - بد نداريد زكام را كه امان از خوره است . 2 - بد نداريد دمل را كه امان از پيسى است . 3 - بد نداريد درد چشم را كه امان از كورى است . 4 - بد نداريد سرفه را كه امان از فلج است . (633)
پنج خصلت پيسى آورد: 1 - نوره كشيدن روز جمعه و چهارشنبه 2 - وضو و غسل با آبى كه در آفتاب گرم شده 3 - خوردن در حال جنابت 4 - جماع با زن حائض 5 - خوردن در سيرى .(634)
از كشمش دست برنداريد كه داراى اين خواص است : 1 - صفرا را مى شكافد 2 - بلغم را از بين مى برد 3 - پى را محكم مى كند 4 - رفع خستگى مى كند 5 - خلق را نيكو مى گرداند 6 - دل را پاك مى كند 7 - اندوه را برطرف مى كند. (635)
صرف يك درهم در خضاب ثوابش بهتر از خرج هزار درهم در راه خدا و در آن چهارده خاصيت است : 1 - باد گوش ها را ميراند 2 - ديده را روشن مى كند 3 - نرمه بينى را تازه مى كند 4 - دهان را خوشبو مى كند 5 - بن دندان را محكم مى نمايد 6 - سستى و لاغرى را مى برد 7 - وسوسه شيطان را كم مى كند 8 - فرشتگان را شاد مى نمايد 9- مومن را خرم و سرحال دارد 10 - كافر را خشمگين مى نمايد 11 - زينت است 12 - بوى خوش است 13 - برائت از عذاب قبر است 14 - منكر و نكير از آن شرم مى كنند.(636)
روز هفتم ولادت ، فرزندان خود را ختنه كنيد كه پاكتر و نظيفتر باشند و زودتر گوشت آنها روييده شود، زيرا زمين تا چهل روز از بول نبريده نجس است . (637)
با دست چرب ، شب را صبح نكنيد. اگر شيطان به شما صدمه زند، خودتان را بايد ملامت كنيد. (638)
هر كس ترك كند خوراك در شب را در شب شنبه و يكشنبه (دو شب )، از او مى رود (نيرويى ) كه تا چهل روز بر نمى گردد و جبران نمى شود. (639)
انگور را دانه دانه بخوريد، گواراتر است . (640)
زياد كن خوراك برنج را تا موجب زياد شدن علمت گردد.(641)
به زن باردار، ماهى كه در آن وضع حمل مى كند، خرما بدهيد فرزند او بردبار و پرهيزكار خواهد شد. (642)
خضاب كنيد كه بر جوانى و زيبايى شما مى افزايد. (643)
نه چيز فراموشى آورد: 1 - خوردن سيب ترش 2 - خوردن گشنيز 3 - پنير 4 - نيمخورده موش 5 - خواندن سنگهاى قبر 6 - راه رفتن بين دو زن 7 - افكندن شپش 8 - در گودى بالاى پشت گردن حجامت كردن 9- بول در آب ايستاده . (644)
دردها در سه درد و دواها در سه دوا، خلاصه مى شوند: خون ، صفرا و بلغم دردهايند، دواى خون حجامت ، دواى بلغم حمام كردن و درمان صفرا، راه رفتن است . (645)
خضاب كنيد به حنا كه موجب روشنايى بيشتر چشم و روييدن و تقويت مو و موجب خوش بويى بدن و آرامش بيشتر زن مى گردد.(646)
بهترين خضاب ها نزد خدا رنگ سياه است . (647)
هر كس به حمام رود و دارو بكشد و بعد از دارو از سر تا پا حنا بمالد، براى اوست امان از ديوانگى ، خوره ، پيسى و آكله تا نوره كشيدن ديگر.(648)
گرفتن ناخنها درد بزرگ را مانع شود و رزق را زياد كند. (649)
هركس حافظه اش را مى خواهد از عسل استفاده كند. (650)
خربزه مثانه را شستشو مى دهد و ادرار را زياد مى كند و سنگ را آب مى كند. (651)
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: يا على ! در اول و ميان و آخر ماه با همسرت نزديكى مكن كه جنون و جذام و بددماغى به او و بچه او به سرعت مى رسد، و بعد از ظهر مجامعت مكن كه اگر در آن وقت فرزندى شود، احول (چپ چشم ) باشد و شيطان با آن نقص در انسان خوشحال مى شود. (652)
پيامبر صلى الله عليه و آله نهى فرموده اند از حرف زدن در موقع آميزش با همسر، چون موجب لال شدن فرزند است . (653)
در حال ايستاده نزديكى مكن كه موجب شاشو شدن فرزند است در رختخواب . (654)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: پاك نكنند (زن و شوهر)، خود را با يك دستمال كه موجب دشمنى بين آن ها خواهد شد. (655)
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: يا على ! نزديكى نكنيد با همسرتان با عشق زن ديگرى كه مى ترسم فرزند خنثى مونث و فاسد نصيبتان گردد.(656)
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: يا على ! در شب عيد فطر اگر فرزندى به وجود آيد، شرور از كار درآيد. (657)
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: يا على ! در شب عيد قربان با همسرت نزديكى نكن كه اگر نطفه فرزند منعقد شود، يا شش انگشت دارد يا چهار انگشت . (658)
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله يخ ميل مى كردند و اصحاب را مى فرمودند برايش فراهم آورند و مى فرمود كه : بيمارى دندانها (پيوره ) را از بين مى برد. (659)
پيغمبر صلى الله عليه و آله هميشه شانه را پس از شانه زدن زير سر مى گذاشتند و مى فرمود: شانه زدن ، وبا را از بين مى برد، و ريشها را از زير چهل مرتبه شانه مى زدند و از بالا هفت بار شانه مى كردند و مى فرمود: اين كار حافظه را زياد و دفع بلغم مى كند. (660)
پرهيز از خوردن دشولها، زيرا تحريك مى كند جذام (خوره ) را. (661)
كسى كه سر خود را با سدر بشويد، خداوند وسوسه شيطان را از او دور مى كند، و كسى كه وسوسه شيطان از او دور شد معصيت نمى كند، كسى هم كه معصيت نكرد داخل بهشت مى شود. (662)
طبق روايتى حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود: آيا به شما تعليم بدهم دوائى را كه جبرئيل تعليم كرده ، كه ديگر به دواى دكترى محتاج نشويد؟ اصحاب عرض كردند: بلى يا رسول الله ، آن حضرت فرمود: از آب باران بگيرند، هفتاد مرتبه (سوره حمد) و هفتاد مرتبه (سوره قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب فلق ) و هفتاد صلوات بر پيغمبر و آل پيغمبر و هفتاد مرتبه (سبحان الله ) بر آن بخوانند، و هفت روز متوالى هر صبح گاه و شامگاه از آن آب ميل كنند.(663)
نزد اهل مصيبت غذا خوردن ، از عمل اهل جاهليت مى باشد و سنت پيغمبر صلى الله عليه و آله در آن ، فرستادن طعام به خانه آن ها است . (664)
رسول خدا صلى الله عليه و آله چون به قبرستان مى گذشت ، مى فرمود:
السلام عليكم من ديار قوم مومنين ، و انا انشاالله بكم لا حقون . (665)
رسول خدا صلى الله عليه و آله در زيارت اهل قبور، سه بار مى فرمود: (السلام عليكم يا اهل الديار) و بعد سه مرتبه مى فرمود: (رحمكم الله ). (666)
(بخش دوم ) كلمات قصار حضرت على عليه السلام
حجامت تن را سالم و خرد را محكم كند.
شستن سر با خطمى چرك را ببرد و كثافتها را پاك كند.
شستن دستها پيش از خوردن و پس از آن فزونى روزى است .
جويدن كندر دندانها را سخت سازد و بلغم را ببرد و نيز بوى دهان را ببرد.
در مسجد نشستن پس از سپيده دم تا برآمدن خورشيد براى طلب روزى ، از مسافرت در زمين موثرتر است .
خوردن به ، توانائى دل ناتوانست و معده را پاك كند و دل را بپالايد و ترسو را شجاع كند و فرزند را خوب كند.
خوردن 21 دانه كشمش سرخ به ناشتا در هر روز هر مرضى را به جز موت دفع كند.
روزه سه روز در هر ماه با روزه همه ماه شعبان وسوسه سينه و پريشانيهاى دل را مى برد.
استنجاء با آب سرد بواسير را قطع مى كند.
مسلمان بسوى قبله تف نكند و اگر از فراموشى كرد، بايد از خدا آمرزش خواهد.
كسى از شما در راه غائط نكند و از پشت بام در هوا ادرار نكند و نه در آب جارى ، و هر كه چنين كرد و آسيب ديد نبايد جز خود را سرزنش كند، زيرا آب اهلى دارد، و هوا هم اهلى دارد.
آن چه از سفره بيفتد، بخوريدش كه درمان هر دردى است باذن خدا، براى كسى كه قصد شفا بدان كند.
صله رحم كنيد، گرچه به سلامى باشد.
بفرزند خود شيرزن زناكار و ديوانه ندهيد، كه شير واگير دارد.
بسيار استغفار كنيد كه روزى آور است .
سجده را طول دهيد، كه هر كه طولش دهد فرمانبر است و نجات يابد.
هر كه چشمش درد مى كند بايد آية الكرسى بخواند، و معتقد باشد كه بهتر مى شود، به راستى كه درمان گردد انشاء الله .
از گناهان خوددار باشيد، كه هيچ گرفتارى و نقصان روزى نيست ، مگر به وسيله گناه ، تا برسد به خراش و پيشامد بدو مصيبت ، زيرا خدا جل ذكره مى فرمايد:
(هر آن آسيب كه به شما رسد، در برابر آن چه است ، كه به دست خود كنيد، از بسيارى هم گذشت مى شود). (667)
هر كه به روزى كم خدا راضى است ، خدا هم به عمل كم او راضى است .
تا توان داريد كار خوب كنيد كه از مردن بد جلوگيرد.
هر كدامتان بخواهد بداند مقامش در نزد خدا چيست ، بنگرد در برابر گناهان چه وضعى دارد.
هرگاه مسلمانى ناتوان شود، گوشت را با شير بخورد، كه خدا نيرو را در اين دو قرار داده . (668)
بسيار به خانه خدا نگاه كنيد، زيرا خداوند صد و بيست نظر رحمت نزد خانه محترم خود دارد، كه شصت از آن طواف كنندگان ، و چهل از آن نمازگزاران ، و بيست از آن نگاه كننده ها است .
بر چهره چهارپايان نزنيد، زيرا كه آن ها براى پروردگار خود تسبيح مى كنند.
هر كدام از شما در سفر راه را گم كرد يا ترسيد، فرياد زند (يا صالح اغثنى ) اى صالح به دادم برس ، زيرا در ميان برادران جن شما، كسى است كه چون آواز را بشنود، پاسخ دهد و گمشده را به راه رساند و چهار پايش را نگه دارد.
هر كدام از شما از غرق ترسد بايد بگويد:
بسم الله مجريها و مرسيها ان ربى لغفور رحيم ، بسم الله الملك القوى و ما قدروا الله حق قدره و الارض جميعا قبضته يوم القيمة و السماوات مطويات بيمينه سبحانه و تعالى عما يشركون .
هر كه از عقرب ترسد بايد بخواند:
سلام على نوح فى العالمين . انا كذلك نجزى المحسنين . انه من عبادنا المومنين . (669)
بيماران خود را با صدقه درمان كنيد و اموال خود را با زكات محفوظ سازيد.
كسى از شما ايستاده آب ننوشد، كه باعث دردى مى شود كه درمان ندارد، مگر خدا عافيت دهد.
هر كه تا آفتاب برآيد، ده بار قل هو الله احد و ده بار انا انزلناه و ده بار آية الكرسى بخواند، مالش را از آن چه بر آن مى ترسد حفظ كند.
در آغاز خوراكتان نمك باشد و پايانش با نمك ، و اگر مردم خاصيت نمك را مى دانستند، آن را بر ترياق ترجيح مى دادند، و هر كه خوراكش را بدان آغاز كند، خدا هفتاد درد از او ببرد، كه جز خداوند آن ها را نداند.
بر شما باد به جامه ضخيم ، زيرا هر كه جامه اش نازك است ، دينش نازك است .
در برابر خداى عز و جل نايستد كسى از شماها در حالى كه جامه بدن نما پوشيده باشد.
هر كه مست كننده نوشد، چهل شب نمازش قبول نيست .
كدو بخوريد كه مغز را بيفزايد.
دو مرد يا دو زن باهم در زير يك بستر نخوابند و هر كه اين كار كرد ادب و تعزير شود.
دوست دارم مومن هر پانزده روز يكبار نوره كشد.
ماهى كمتر بخوريد كه بدن را آب كند، و بلغم را بيفزايد، و نفس را سخت كند. ت
جرعه جرعه نوشيدن شير درمان هر دردى است ، جز مرگ .
انار را با پيهش بخوريد كه معده را شستشو كند و دل را زنده كند و وسوسه شيطان را ببرد.
كاسنى بخوريد كه هر بامداد، يك قطره بهشتى دارد.
آب باران بنوشيد كه پاك كننده تن ودافع بيماريها است .
سياه دانه درمان هر دردى است جز زهردار.
گوشت گاو درد است ، و شيرش درمان .
كام فرزندان خود را با خرما برداريد، رسول خدا صلى الله عليه و آله با حسن و حسين چنين كرد.
هر كدام شما خواست با زنش درآيد، او را شتابزده نكند و درنگ كند تا او هم مانند خودش بر سر شهوت آيد و تحريك شود.
هرگاه يكى از شما زنى ديد كه از او خوشش آمد، برود نزد همسرش ، زيرا او هم دارد هر آن چه آن زن دارد و او ديده است ، و مبادا شيطان را به دل خود راه دهد. و ديده خود را از زن بيگانه باز دارد. و اگر هم زن ندارد، دو ركعت نماز بخواند و خدا را بسيار حمد كند.
هر كدام از شماها خواست به زنش درآيد،بايد كم سخن گويد كه سخن اين هنگام باعث لالى (فرزند) مى شود.
هيچ كدام از شماها بدرون فرج زنش نگاه نكند كه مايه پيسى شود.
از حجامت در روز چهارشنبه و روز جمعه بپرهيزيد، زيرا روز چهارشنبه نحس مستمر است و دوزخ در آن روز آفريده شده ، و در روز جمعه ساعتى است كه هر كه در آن حجامت كند حتما بميرد. (670)
(بخش سوم ) توصيه و سفارشات حضرت امام رضا عليه السلام براى سلامت تن و روان حالات طبيعى انسان در ادوار عمر(671)
بدان خداوند عالم حالات آدمى را كه بر آن ها ساخته شده ، و به آن احوال متصرف در حيات و زندگانى است ، چهار بخش قرار داده است .
حالت اول
از پانزده سالگى تا بيست و پنج سالگى كه جوانى و خوبى و طراوت او در اين دوره از عمر است ، و در اين مدت خون در مزاج او بر ساير اخلاط (672) غالب است .
حالت دوم
حالت دوم از بيست و پنج سالگى است تا به سى و پنج سالگى ، در اين قسمت از عمر غلبه با صفرا است كه به نهايت شدت و قوت مى رسد. بر همين حالت به سر مى برد تا اين دوره سپرى شده به حالت سوم برسد.
حالت سوم
اين حالت از سى و پنج سالگى شروع مى شود و به شصت سالگى ختم مى گردد. در اين دوره از عمر ساير اخلاط مغلوب مره سوداء است . اين دوره روزگار حكمت و پند و اندرز و معرفت و عبرت و انتظام امور زندگى و صحت نظر در عواقب امور و دورانديشى است . در اين دوره رايش صادق و متين ، دلش محكم و ثابت است ، و تصرفات حيات ، او را دگرگون نمى سازد.
حالت چهارم
پس آن گاه داخل در حالت چهارم مى شود. در اين سن بلغم بر ساير اخلاط غلبه پيدا مى كند. و اين حالتى است كه به چيزى تغيير نمى كند،مگر پيرى و ناتوانى ، تلخى زندگى ، كم شدن نيرو، فساد و بى نظمى . نشانه اين حالت آن است كه حافظه كم و فراموشى زياد مى شود و شخص چيزها و كسانى را كه به آن مربوط بوده نمى شناسد. در حضور مردم چرت مى زند، هنگام خواب بيدار مى ماند و موقع بيدارى خوابش مى برد. روش و عادت ديرين خود را از دست مى دهد، آب جلوه او خشك مى شود، از قدرت روئيدن ناخن و موى او كاسته مى گردد. بلغم سرد و خشك است ، سردى و خشكى همان معناى مرگ و فناى اجسام مى باشد. جسم بر اثر غلبه قوه بلغميه نيروى خود را از دست مى دهد و نابود مى گردد.
غلبه اخلاط بر چهار قسمت از بدن
خداوند طبايع را بر چهار جزء بدن تقسيم كرد:
1 - خون را بر سرو صورت و چشمها و گوشها و بينى و دهان و دماغ مسلط كرد. 2 - بلغم را بر سينه با نيروى باد غلبه داد. 3 - صفرا را بر دنده هاى پهلو غالب كرد. 4 - سودا را بر شكم و امعاء و احشاء تسلط داد. (673)
علاج بلغم
هر كس مى خواهد بلغم را از خود دور كند، هر روز در اول ساعت آن ، چيزى از جوارش حريف ميل كند، حمام زياد برود، و كار آميزش با زنان را بسيار كند. در آفتاب بسيار بنشيند و از غذاهاى سرد و مرطوب پرهيز كند. (674)
علامه مجلسى قدس سره مى فرمايد: مراد از جوارش حريف ، جوارش فلافلى است ، كه مشتمل است بر فلفل و دارا فلفل .
علاج زرداب
كسى كه مى خواهد آتش صفرا را در خود خاموش كند، هر روز مقدارى از چيزهائى كه خنك و رطوبى است ميل كند، و بدن خود را استراحت بدهد، و كمتر حركت كند و به چيزهائى كه از ديدن آن ها خشنود مى شود بسيار نگاه كند. (675)
علاج سودا
كسى كه مى خواهد سودا را بسوزاند پس بر او باد به زياد قى كردن و فصد عروق و مداومت نوره . (676)
علل برخى از بيماريها(677)
داخل شدن به حمام با شكم پر مورث قولنج مى گردد.
غسل كردن با آب سرد، بعد از خوردن ماهى باعث فلج مى شود.
خوردن ترنج در شب چشم را چپ و احوال مى كند.
جماع با زن حائض طفل را به خطر جذام مى اندازد.
بول نكردن بعد از عمل مجامعت مولد سنگ مثانه مى گردد.
جماع بعد از جماع بدون اين كه غسلى در ميان فاصله شود، طفل را به جنون نزديك مى كند.
خوردن گوشت خام مولد كرم معده در شكم است .
خوردن انجير توليد شپش مى كند، در صورتى كه گنديده و سياه شده باشد.
خوردن آب سرد بعد از طعام گرم دندان را فاسد و خراب مى كند.
هنگامى كه خواستى به حمام بروى و دچار سردرد و زكام نشوى ، قبل از فرو رفتن در آب ، پنج جرعه آب گرم تميز بنوش كه باذن خداوند متعال از سردرد و درد شقيقه سالم ميمانى و گفته شده كه پنج كشف آب گرم نيز بر روى سر ريخته شود.
پيشگيرى از بعضى بيماريها(678)
هر كس مى خواهد از درد مثانه شكايت نكند، بول خود را نگه ندارد هر چند بر روى اسب باشد.
كسى كه مى خواهد به آزار شكم مبتلا نشود، در ميان طعام خوردن آب ننوشد، زيرا آب خوردن در بين غذا رطوبت بدن را زياد و معده را ضعيف مى گرداند، رگهاى بدن بهره خود را از غذا نمى گيرند، و غذا در معده تحليل نمى رود.
كسى كه مى خواهد به سنگ مثانه و حبس البول دچار نشود، موقع انزال جلوى منى را نگيرد و كار مجامعت را طولانى نكند.
كسى كه مى خواهد، حافظه اش قوى شود، صبح ها ناشتا نزديك هفتاد مثقال زبيب (679) بخورد.
كسانى كه به نيروى حفظ بيشترى احتياج دارند، هر روز سه قطعه زنجبيل كه با عسل مربا شده ، بخورند و نيز مقدارى خردل با غذاى خود مصرف كنند.
كسى كه مى خواهد ناخنهاى او نتركد و زرد نشود و اطراف ناخنهايش سالم بماند، ناخنهايش را در هر پنجشنبه يكبار بگيرد، و روز ديگرى را براى اين كار اختيار نكند.
هر كه مى خواهد به گوش درد مبتلا نباشد، هنگام خوابيدن مقدارى پنبه در سوراخ گوش خود بگذارد.
هر كس بخواهد در دوره زمستان زكام را از خود دور بيند، هرروز سه لقمه از غذاى عسل ميل كند.
عسلى كه بوئيدن آن توليد عطسه مى كند، و آن ها كه نوشيدنش مسكر و مستى مى آورد، و آن هائى كه چشيدنش گلو و مرى را مى سوزاند، اين انواع از عسل خوب نيست ، بلكه سم و كشنده است .
كسانى كه از زكام درايام تابستان ناراحتند، هر روز يك خيار بخورند و از نشستن در آفتاب پرهيز كنند.
كسى كه مى خواهد غذايش تحليل برود و از آن ضررى نبيند، اول به طرف راست بخوابد و سپس به سمت چپ بغلطد تا بخواب رود.
دستورات مقاربت با همسر(680)
در اول شب چه زمستان و چه تابستان باشد، با زنان نزديكى مكن ، زيرا در اول شب معده و عروق پر است و در اين حال مجامعت ناپسند است .
جماع با شكم پر در اول شب موروث بيمارى قولنج و فالج و لقوه و نقرس و سنگ و تقطير بول و فتق و ضعف چشم و كم نورى مى شود.
پس وقتى كه اراده اين كار داشتى ، خوب است آخر شب را بدان اختصاص دهى ، اين وقت براى بدن صلاحيتش بيشتر است و در توليد نسل بيشتر مايه اميدوارى است ، و عقل مولد را تيزتر مى گرداند، يعنى فرزندى را كه خدا بخواهد به آن ها بدهد.
با زنان مياميز مگر پاك باشند، چون از كار فارغ شدى فورى بر پا مايست و منشين ، بلكه قدرى به سمت راست خود بخواب يا تكيه كن ، آن گاه براى دفع بول از جاى برخيز، اين كار به اذن خداى متعال تو را از سنگ مثانه تامين خواهد داد.
پس از خاتمه كارها غسل كن و همان ساعت قدرى موميائى با شربت عسل يا عسل كف گرفته بياشام ، خوردن اين شربت كسرى تو را از ناحيه جماع جبران مى كند.
بايد دانست كه آميزش با زنان از نظر وقت ، هنگامى كه ماه در برج حمل و دلو است نيكو است و از آن بهتر وقتى است ، كه ماه در برج ثور باشد، زيرا ثور شرف ماه است .
(بخش چهارم ) دستورات بهداشتى ساير ائمه عليهم السلام
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: نيم خورده مومن شفاى هفتاد درد است .
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: نان را در زير كاسه مگذاريد.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: براى صاحب اسهال و سل برنج نيكوست ، و دردها را از بدن مى كشد.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: سويق (آرد بوداده ) به وحى الهى ساخته شده است ، و گوشت را مى روياندو استخوان رامحكم مى كند و خوراك پيغمبرانست . و قاروت (681) خشك ، پيسى را زايل مى گرداند و اگر سه كف سويق خشك ناشتا خورده باشد، بلغم و صفرا را برطرف مى كند. سويق هفتاد نوع بلا را دفع مى كند، و هر كه چهل صباح بخورد، كتفين او از قوت پر مى شود. سويق عدس تشنگى را زايل مى كند و معده را قوت مى دهد و صفرا را فرو مى نشاند، و معده را پاك مى كند و هفتاد درد را دواست و هيجان خون و حرارت را برطرف مى كند.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: گوشت گاو پيسى را زايل مى كند.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: سه چيز است كه بدن را خراب مى كند و بسيار باشد، كه آدمى را بكشد، 1 - خوردن گوشت قديد (گوشت خشك شده ) 2 - با معده پر به حمام رفتن 3 - جماع با زنان پير
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: پيغمبرى از پيغمبران به حق تعالى از ضعف و كمى قوت جماع شكايت نمود، حق تعالى او را امر فرمود بخوردن هريسه (682)
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: كاسنى سبزى حضرت رسول صلى الله عليه و آله است و بادروج (683) سبزى اميرالمومنين عليه السلام و برگ خرفه سبزى حضرت فاطمه عليها السلام است .
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: سنجد مغزش گوشت را مى روياند و پوستش پوست را مى روياند، و استخوانش ، استخوان را، و خوردن سنجد، گرده ها را گرم مى كند و معده را دباغى مى كند، و امان مى دهد از بواسير و از تقطير بول ، ساق پا را قوت مى دهد و رگ خوره را قطع مى كند.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: جماع مكن در اول ماه و ميان ماه و آخر ماه كه باعث مى شود سقط فرزند شود، و نزديك است كه اگر فرزندى بهم رسد، ديوانه باشد يا صرع داشته باشد، نمى بينى كسى را كه صرع مى گيرد، اكثر آن است كه يادر اول ماه يا در آخر ماه مى باشد.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: هر كه در حالت خضاب باز زن خود جماع كند، فرزندى كه به هم رسد، مخنث باشد.
در حديثى از حضرت صادق عليه السلام منقول است كه : حضرت شريك شدن شيطان را در نطفه آدمى بيان كردند و بسيار عظيم شمردند، راوى گفت كه چه بايد كرد كه اين واقع نشود فرمود: هرگاه اراده جماع داشته باشى بگو:
بسم الله الرحمن الرحيم الذى لا اله الا هو بديع السموات و الارض ، اللهم ان قضيت منى فى هذه الليلة خليفة فلا تجعل للشيطان فيه شركا و لا نصيبا و لاحظا و اجعله مومنا مخلصا مصفى من الشيطان و رجزه جل ثناوك .
حضرت امام محمد تقى عليه السلام فرمود: زنى كه خوش حيضش بند نشود، سويق به او بخورانيد تا بند شود.
حضرت امام محمد باقر عليه السلام فرمود: بنى اسرائيل به حضرت موسى عليه السلام از پيسى شكايت كردند، كه در ميان ايشان بسيار شده بود. حق تعالى وحى نمود به حضرت موسى ، كه امر كن ايشان را كه گوشت گاو را با چغندر بخورند.
حضرت امام محمد باقر عليه السلام فرمود: چون اراده جماع كنى ايندعا را بخوان : اللهم ارزقنى ولدا و اجعله تقيا زكيا ليس فى خلقه زيادة و لا نقصان و اجعل عاقبته الى خير. (684)
حضرت امام موسى عليه السلام فرمود: گوشت كبك ساق پا را قوى مى گرداند و تب را دور مى كند.
حضرت امام موسى عليه السلام فرمود: هر كه در روز جمعه يك انار بخورد، تا چهل روز دلش را روشن كندو اگر دو تا بخورد تا هشتاد روز، و اگر سه تا بخورد تا صدو بيست روز وسوسه شيطان را از او دور گرداند، و هر كه وسوسه شيطان از او دور شود معصيت خدا نكند، و هر كه معصيت خدا نكند داخل بهشت شود.
حضرت امام موسى عليه السلام فرمود: خوردن سيب نافع است ، براى زهر و سحر و استيلاى اجنه و غلبه بلغم ، و هيچ چيز منفعتش از آن تندتر نيست .
حضرت امام موسى عليه السلام فرمود: خوردن سيب ترش و گشنيز باعث فراموشى است .
حضرت امام موسى عليه السلام فرمود: چهار چيز است كه از وسواس شيطان است : 1 - خوردن گل 2 - گل را به دست خورد كردن 3 - ناخن را به دندان گرفتن 4 - ريش را بدندان جويدن .
(بخش پنجم ) اختيارات ايام ماه قمرى
سيد بن طاووس قدس سره از حضرت ابى عبدالله امام جعفر عليه السلام در مورد كيفيت و مناسبتهاى ايام ماه قمرى اين گونه روايت نموده است كه : حضرت مى فرمايند:
روز اول ماه قمرى
حضرت عليه السلام مى فرمايند: روز اول ماه روز مباركى مى باشد، و حق تعال عظم شانه در اين روز حضرت آدم عليه السلام را خلق فرمود.
و اين روز براى طلب حوائج ، داخل شدن بر سلطان ، طلب علم ، تزويج ، سفر، خريد و فروش و گرفتن مركب مبارك مى باشد. و ايضا در روايت ديگر فرمود: در اين روز در طلب حوائج خود شتاب كن و هر چه را كه مى خواهى از طلب حوائج انجام بده ، (انشاالله خوب است ).
روز دوم ماه قمرى
حضرت عليه السلام مى فرمايند: اين روز، روز زنان و تزويج مى باشد، و در اين روز حضرت حوا از حضرت آدم عليه السلام خلق شد و خداوند عز ذكره او را با حضرت آدم عليه السلام تزويج فرمود ؛ و اين روز براى بناى منازل ، نوشتن قرارداد، اختيار نمودن امور، سفر و طلب حوائج صلاحيت دارد. كسى كه در اين روز مريض شود بيمارى او خفيف خواهد بود و اگر در انتهاى روز مريض شود با بيمارى خود كوشش خواهد نمود. و در روايت ديگر است كه در اين روز تزويج كن و خريد و فروش نما، و از كارگزاران سلطان در اين روز بپرهيز و حوائج خود را در آن طلب كن كه اين روز براى طلب حاجت موافق مى باشد.
آمار مطالب
آمار کاربران
کاربران آنلاین
آمار بازدید
عضویت سریع
